ايٽمي هٿيارن کان آجي دنيا ڇو نه؟

11 فيبروري 1996ع
ايٽمي هٿيارن کان آجي دنيا ڇو نه؟

ٻه ننڍا ملڪ پاڻ ۾ وڙهن ته ٻئي تباهه ٿيندا آهن، ڪمزور ۽ طاقتور وڙهن ته ڪمزور تباهه ٿيندو آهي پر جيڪڏهن ٻه طاقتور ملڪ وڙهن ته سڄي، نه ته اڌ دنيا ضرور تباهه ٿيندي آهي. آمريڪا بهادر عراق تي پابنديون وجهي ان کي چند سالن اندر گوڏا کوڙڻ تي مجبور ڪيو، آمريڪا روس جهڙي سپر پاور کي به ڊگهي سرد جنگ ۾ ڦاسائي ان جون ڪيئي پاسراٽيون ڀڃي چڪو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته اهي ڀڳل پاسراٽيون ڪي تاريخي وحدتون آهن جيڪي سوويت يونين جي هٿرادو نيوڪليس ماسڪو جي ٽٽڻ سان پنهنجي تاريخي تسلسل واري پنڌ تي ٻيهر هلي پيون آهن. خرابيءَ چڱائي ۽ چڱائي ۾ خرابي پنهنجي جاءِ تي پر ان حقيقت کان ڪير انڪار ڪندو ته آمريڪي پابنديون ننڍين قومن لاءِ معاشي قتلام بڻجي سامهون اچن ٿيون ۽ وڏين طاقتن جا چٿڙ لاهي وجهن ٿيون.
پاڪستان وٽ ايٽمي توانائي جو مامرو آمريڪا لاءِ الائي ته ڇو هڪ اهم سوال بڻيو رهيو آهي. پاڪستان تي آمريڪي ڪاوڙ بالڪل ايئن آهي جيئن وڏيري جي ڪڙميءَ تي هوندي آهي، هڪ ڪاوڙ لهي ٿي ۽ ٻي چڙهي ٿي، مس مس وڃي پريسلر ترميم جي تلوار هٽي ته مٿان چين وٽان پاڪستان لاءِ ايٽمي صلاحيت جو شو شو ٺڪاءُ ڏيئي سامهون اچي ٿو. ان شوشي جي حقيقت تي اڃا خود آمريڪا کي ئي پڪ نه آهي، پاڪستان ۽ چين به ڪنهن اهڙي سودي جي وجود کان انڪار ڪيو آهي پر ان هوندي به آمريڪي ترجمان فرمايو، ”جيڪڏهن اها ڳالهه سچي ثابت ٿي ته پوءِ پاڪستان سان گڏ چين تي به پابنديون مڙهڻ جو سوچيو ويندو.
آمريڪا کي ڳڻتي آهي ته دنيا ۾ ايٽمي هٿيار وڌاندا پيا وڃن. ايشيا ۾ ايٽمي هٿيارن جي موجودگيءَ سان آمريڪا کان وڌيڪ ڳڻتي خود ايشيا وارن کي اهي، ننڊ ته ايشيا جي عوام جي ڦٽل آهي، آمريڪا اوجاڳي جي ڪيفيت ۾ ڇو آهي؟ ڇا هن کي ايشيا جي قسمت ڦٽل عوام سان سچ پچ عشق ٿي ويو آهي؟ اهو ملڪ آمريڪا ئي هو جنهن ايشيا جي ماڻهن تي ٻه ايٽم بم اڇلايا هئا ۽ اهي ٻئي موتمار بم آمريڪي صدر جي حڪم تي اڇلايا ويا. اهو ئي ملڪ اڄ تائين دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ايٽمي هٿيار رکندڙ ملڪ آهي ۽ ان تي ڪا به شرمندگي ڪو نه اٿس.
آمريڪا، پاڪستان تي الزام مڙهيو ته پاڪستان صفايون پيش ڪرڻ ۾ لڳي ويو، پاڪستان ٻيو ڪري به ڇا ٿو سگهي؟ هندستان تي الزام لڳو ته هندستان موٽ ۾ اکيون ڏيکاريون ۽ آمريڪا بهادر پوئتي هٽي ويو. هن ڀيري پاڪستان سان گڏ چين کي به وڪڙ ۾ آندو ويو آهي. ان ۾ ڪو به شڪ شهبو نه آهي ته چين انهن ملڪ ۾ شامل آهي جيڪي ايٽمي تجربا ڪندا رهيا آهن ۽ ايٽمي هٿيار رکڻ کان انڪار ڪو نه آهن. سوال آهي ته هن ڀيري چين کي پاڪستان سان ملائي ڇو گهليو ويو آهي؟
صورتحال هيءَ آهي ته ايشيا ۾ ٻيو فوجي ۽ معاشي سپر پاور ٿيڻ جي خواهش ۾ ڀارت ايترا هٿيار جمع ڪري رهيو آهي جو پاڪستان ۽ چين، جن سان ڀارت جا روايتي اختلاف آهن، ڀارت کان خطرو محسوس ڪري پنهنجي فوجي طاقت بهتر کان بهتر ڪرڻ تي مجبور ٿيا آهن. ڀارتي پرٿوي بالسٽڪ ۽ ايٽمي هٿيار ڪي نمائش جون شيون ڪو نه آهن. اهي اهڙيون سچيون ڌمڪيون آهن، جن تي ڪنهن به مهل خوف، خطري، ڪاوڙ، غلط فهمي يا جنون سبب عمل ٿي سگهي ٿو. پاڪستان سان گڏ چين کي ملوث ڪرڻ جي معنيٰ صرف اها آهي ته ڀارتي لابي آمريڪي ايوانن ۾ اهو تاثر اڀارڻ ۾ ڪامياب ٿي چڪي آهي ته ڀارت وٽ ايٽمي هٿيار يا وڏي جنگي صلاحيت خود آمريڪا جي حق ۾ آهي ته ڀارت وٽ ايٽمي هٿيار يا وڏي جنگي صلاحيت خود آمريڪا جي حق ۾ آهي ۽ علائقي ۾ چين جي طاقت کي منهن ڏيڻ لاءِ ڀارت وٽ اجهل فوجي قوت هئڻ ضروري آهي.
چين جهڙي ايٽمي قوت، جنهن جي معاشي حالت به بهتر آهي، تي الزام هڻڻ کان اڳ آمريڪا ڏاڍي احتياط کان ڪم ورتو آهي پر ان جي باوجود چين جو رد عمل تمام سخت آهي، چين چوي ٿو ته، ”اسان ايٽمي تجربا جاري رکنداسين، آمريڪا اسان کي ايٽمي هٿيارن تي ليڪچر نه ڏي! سڀ کان گهڻا ايٽمي تجربا خوف آمريڪا ڪيا آهن ۽ وٽس جديد ترين ايٽمي هٿيار به آهن!“ يقينن اهو هڪ وڏو رد عمل آهي ۽ آمريڪا کي ڀنواٽي ڏيڻ لاءِ ڪافي آهي. اها ڀنواٽي آمريڪا کي چين خلاف وڌيڪ سخت موقف ڏيکارڻ طرف به وٺي وڃي سگهي ٿي.
پاڪستان جو عوام دنيا جي هر قوم وانگر ايٽمي هٿيارن جي خلاف آهي ۽ سمجهي ٿو ته انسان جو مستقبل ان ۾ آهي ته سڄي دنيا ”نيوڪليئر فري“ هجي! صرف نيوڪليئر ئي ڇو، ڪو به اگني هائڊروجين، ويڪيوم ۽ ڪيميائي بم ڌرتيءَ تي ڇو هجي؟ پر اهو ڪم ڪير ڪندو؟ ظاهر آهي ته جيڪي ملڪ وڏي واڪي سڄي دنيا تي پابنديون مڙهڻ جون ڳالهيون ڪن ٿا، اها ذميواري انهن جي ئي آهي. ڇا آمريڪا پاڻ تي ڪا پابندي مڙهڻ لاءِ تيار آهي جنهن وٽ وڌ ۾ وڌ جوهري هٿيار آهن!
چين جو چوڻ آهي ته ”جيستائين ايٽمي تجربن تي پابنديءَ جو ڪو ٺاهه نٿو ٿئي، چين ايٽمي تجربا جاري رکندو ۽ پر امن مقصدن لاءِ ايٽمي تجربن جي آزادي هئڻ گهرجي!“ تازو جڏهن فرانس ايٽمي تجربو ڪيو تڏهن صرف ايترو ٿيو ته اولهه جي ملڪن پنهنجي پيشانيءَ تي ناپسنديءَ جو تاثر ظاهر ڪيو ۽ فرانس رسمي طور چيو ته هو آئندي ايٽمي تجربو نه ڪندو. پر، ڪير ٿو چئي سگهي ته فرانس پنهنجي واعدي تي بيهندو؟ فرانس جيڪو تجربو ڪيو آهي ڇا ان جي پويان ٻيو ڪو به ارادو ۽ رٿابندي نه آهي؟ تجربي جي معنيٰ ئي اها هوندي آهي ته ڪنهن ”پروگرام“ جي ڪاميابيءَ جي خاطري ڪئي وڃي. حساب هڻو ته دنيا ۾ موجود ايٽمي هٿيارن جي مجموعي تعداد جو 90 سيڪڙو يورپ ۽ آمريڪا کنڊن ۾ ملندو. سوال اهو آهي ته آمريڪا کي ڪير چوي ته تنهنجي پنهنجي وجود مان موت ۽ بارود جي بوءِ ڇو ٿي اچي؟ هڪڙا ملڪ آمريڪا جي پاڇي ۾ لڪندا ٿا وتن ۽ ٻيا گڏيل مفادن جي بنياد تي هڪٻئي کي ڇوٽ ڏيو بيٺا آهن ۽ ٽيان جيتن جهڙا ملڪ سانن جي ويڙهه ڏسي چپ چاپ کسڪي پري ٿي وڃي ويٺا آهن.
جيتوڻيڪ آمريڪي ترجمان چيو آهي ته ”پاڪستان ۽ چين جي خلاف پابندي جو فيصلو نه ڪيو ويو آهي،“ ان مسئلي تي عالمي فورمن ۾ پاڪستان جو پرڏيهي وزير ڏاڍي سوڙهه محسوس ڪري رهيو آهي ۽ چيني سفير سان آمريڪي سفير جنيوا ۾ زبردست جهڙپ به کاڌي اهي. چيني سفير پنهنجي ملڪ تي آمريڪي تنقيد ڪيئن ٿي برداشت ڪري سگهيو. چيني سفير جهڙپ کائيندي چيو ته ” چين هن مهل تائين 43 ايٽمي تجربا ڪيا آهن جڏهن ته آمريڪا 1054 ايٽمي تجربا ڪيا آهن؟ ان ڪري آمريڪا ايٽمي تجربن تي پابنديءَ جي حق ۾ ڳالهائڻ جو اهل ناهي!“ دنيا ۾ هن وقت شايد فقط چين ئي آهي جيڪو آمريڪا کي ”ليڪچر نه ڏيڻ!“ جي تنبيهه ڪري سگهي ٿو، يا وري ڀارت آهي جنهن آمريڪا ڏانهن اشارو ڪري چيو هو ته، ”دنيا جي ڪا به طاقت ڀارت کي پنهنجي ميزائيل پروگرام تي هلڻ کان جهلي نٿي سگهي!“
سوال، چين جي وڪالت جو نه آهي. سوال اهو آهي ته هٿيارن جي ڊوڙ کي ان صورت ۾ ڪيئن روڪي سگهبو جڏهن خود هٿيار رکڻ تان جهليندڙ ملڪن وٽ ايترو جوهري هٿيار آهي جو انهن جي ڦاٽڻ سان هيءَ ڌرتي ڪيئي ڀيرا سڙي رک ٿي سگهي ٿي! آمريڪا کي کپي ته دنيا جا ڪجهه زون ايٽم �