اُڏيرو مندر

اُڏيرو مندر

اُڏيرو لال جو هڪ آستانو، ٽنڊو آدم لڳ آهي جنهن کي هندو ۽ مسلمان ٻئي قدر جي نگاهه سان ڏسن ٿا. پر اڏيرو مندرن جو نمونو ئي پنهنجو آهي. جيتوڻيڪ هيءُ ماڳ به اڏيرو لال (درياهه پنٿين) سان منسوب آهي. اُڏيري پتڻ لڳ هيءَ مندر ڏسي سچ پچ ته اسان دنگ رهجي وياسين ۽ پتڻ تان حال احوال وٺڻ بندران مندرن ۾ گهڙي پياسين.
مندرن جي ٻاهرين بيهڪ اسلامي عمارتن جهڙي آهي. هاڻي انهن جي حالت ڪينسر جي مريض جهڙي آهي. ڪَلر هوريان هوريان انهن کي کائي رهيو آهي، سونهن سوڀيا ختم ٿي چڪي آهي. پاڙون کاڄي چڪيون آهن. ٿورو ئي ڪو ٻيو سيڪ آيو ته عمارتون ڊهي پونديون. هي ٻه مندر آهن. هن وقت درياهه پنٿ جو هتي ڪو به شڪلي ثبوت نٿو ملي، سواءِ نالي جي. وڏو مندر ته سرن جي ڀڙڀانگ مقبري جي ڏک ٿو ڏئي. ٻنهي مندرن کي گنبذ آهن، چئني ڪنڊن تي ننڍڙا منارا به اٿن. مندرن کي ڪنهن وقت ۾ اندران ٻاهران اڇو پلستر ٿيل هو، جن تي سهڻي چٽسالي ڪئي وئي هئي. ٻاهرين پاسي، هن وقت چٽسالي ته نظر نٿي اچي البت ڪٿي ڪٿي پلستر باقي آهي.
وڏي مندر ۾ اندرين پاسي ڇت تي ٿيل چٽسالي باقي آهي، پر اها ڊٺل ڊٺل آهي. ننڍي مندر جو اندريون پاسو خاص ڪري گنبذ جي ڇت ڏسي مکڊ شريف وارو مندر گوڙي مندر ۽ ويرا واهه مندر ياد اچي ويا. اڏيرو مندر ۾ ٿيل چٽسالي رامائڻ واري ڪٿا تي ٻڌل آهي. لنڪا واري جنگ کي مهارت سان چٽيو ويو آهي. تصوري ڪهاڻيءَ ۾ جنگ جا توتارا وڄن ٿا، ويڙهه جا منظر آهن، شري هنومان ڪنپ ڪرڻ سان جنگ ۾ رڌل آهي. چٽساليءَ ۾ گهوڙا، نانگ، پالڪيون، ڳئون، اُٺ ۽ پوڄا پاٺ جا منظر به آهن. ان گنبذ جا ٻه پاسا ڪلر ۾ کاڄي چڪا آهن. تڪڙي سنڀال نه ٿي ته مهمان سمجهو.
اسان مندرن جي ماضيءَ بابت پڇا ڳاڇا جي مرحلي تي پهتاسون ته هڪ جهونڙو لٺ جي سهاري ايندو نظر آيو،
”اسلام عليڪم ... هنن قبن جون ڪي خبرون ڏيندؤ؟“
”وعيلڪم السلام، هائو ڇو نه! واڻين جو ڪوٽ هو، مون اهو زمانو ڏٺو هو ...“ پوڙهو، کنڊر جي هڪ دڪيءَ تي ويهي رهيو. سندس نالو محمد عارف شر هو. ههڙو ڀوڳائي مڙس اسان کي سنڌوءَ جي سڄي مهم دوران نه مليو. پرئي مڙس پهرين لطيفا ٻڌايا پوءِ اُڏيري مندر جون ساروڻيون ميڙي هوريان هوريان ٻڌائڻ شروع ڪيائين. محمد عارف هن شهر جو چوڪيدار هو، پورا ويهه سال!
”هيءُ واڻين جو ڪوٽ هو ... هتي گهڻا قُبا هئا ... هڪ ٻه ته ڊهي ويو آهي ... هڪڙو قُبو اڃا پريان هو، هڪڙو هتي ڊٺو آهي ... هُن پاسي قبي ۾ سنگ مرمر جو پهڻ هو ... واڻين جي گيتا رکيل هئي ... قُبن تي وڏو ڪم ٿيل هو ... هِن پاسي هڪ کوهه آهي، هاڻي ڏسو لٽجي ويو آهي ... اهڙا ڇهه کوهه هتي شهر ۾ هئا ... شهر کي چوکنڊيءَ (چئني طرف) ڪوٽ هو ... هُو در آهي ... هتي ٻيو در او هُتي هو ... هڪڙو هِتان در هو ... ڪل چار در هئا ... هتي ڇهه واهيون هيون ... هڪ سؤ ڇهه ويهون گهرن جون هيون ... واڻيا ويا هليا باقي هاڻي مسلمان سيد آهن ... هتي سرڪاري جايون پيون اسڪول پيا (هن ٻن ٽن ڪلر کاڌل جاين ڏانهن اشارو ڪيو) ... هندو جيئن ڀڳا تئين وري نه موٽيا ... ٻيو هتي هڪ هيڏو وڏو ٿالهه (هن ٻانهون پکيڙي ماپ ٻڌائي) تيل سان ڀريل رکيو هوندو هو ... ان ۾ پنجاهه سٺ وٽين جي رات ڏينهن پئي ٻرندي هئي ... مندرن ۾ کوڙ بت رکيل هئا، ڪجهه واڻيا پاڻ سان کڻي ويا باقي ڪم ٻين ماڻهن پورو ڪيو ... شهر ۾ واڻيا به هئا مسلمان به هئا ...“
چاچي محمد عارف کان جڏهن اسان سندس عمر پڇي ته چيائين، ”آئون سمجهان ٿو ته سٺ ستر يا اسي سالن جو هوندس ... جڏهن واڻيا ڀڳا تڏهن جوان مڙس هوس ... ڏاڙهيءَ کي ڪيس ڏيندو هوس!“
جڏهن اسان کانئس اهو پڇيو ته اهي مندر ڪنهن جوڙايا هئا ته چيائين، ”اسان جا پڙڏاڏا ڏاڏا انهن جو ڏاڏو ... سو چوندو هو ته منگن واڻئي سندس وقت ۾ ٺاهرائي راس ڪيا ... مون پنهنجي وقت ۾ جيڪي ڏٺو سو ڇا ٻڌايان ... گهڻي ڳالهه هئي ... ڇڏ ان ڳالهه کي، پاڻيءَ جون ڇهه واهيون هيون ... ان تي انبن جا ۽ کجين جا اهڙا وڻ هئا جو ڇا ڏسيانءِ! ويا واڻيا ڀڄي ... ويو ملڪ ڦٽي ... بس جند ڇُٽي ...“
”چاچا ٻيون خبرون؟“
”ٻيو هتي مندر وٽ ’نبض‘ رکيل هئي (سندس اشارو شو لنگم ڏانهن هو) ان کي پوڄيندا هئا ... ان کان پٽ پنندا هئا ... هتي ٽي ميڙا ٿيندا هئا، چيٽ مهيني جي تيرهين تاريخ ... ۽ ٻيا وري پوءِ ٿيندا هئا ... ٽي ٽي ڏينهن هلندا هئا ... واڻئي واڻئي جي ذات ايندي هئي ... سِک سِک جي ذات ايندي هئي ... مسلمان به هتي ملهون وڙهندا هئا ... گهڻا ڪم ٿيندا هئا ... گهوڙن جي ڊوڙ ٿيندي هئي ... اُٺ ڀڄائيندا هئا ...“
هن وقت ڀرپاسي ۾ کوهارا، ڌڱاڻي، مهاڻا، پنهور، کٽي، پار هيڙي، شورا ۽ ٻيون ذاتيون ويٺيون آهن. جهوني مڙس ٻڌايو ته هاڻي تمام وڏي عمر جو هڪ هندو ڪڏهن ڪڏهن ٺٽي کان ايندو آهي ۽ ڏيئو ٻاري لڙڪ هاري موٽي ويندو آهي. پرئي مڙس کي واڻين سان همدردي هئي. ڪريم ميمڻ جڏهن کانئس پڇيو ته، واڻيا هتان ڪڏهن ڀڳا؟ ته چيائين،
”اوهين ٿا چئو چاليهه ڪي ٻائيتاليهه سال، آئون ٿو چوان اِجهو ڪلهه جي ڳالهه آهي!“