بئراجن جي تعمير کان اڳ

بئراجن جي تعمير کان اڳ

ڊيلٽا ۾ سنڌوءَ جا ڪنارا اگها لڳن ٿا. چؤطرف سم ۽ ڪلر، لوڻاٺا تلاءَ، کڏون، ڍنڍون ۽ آلي زمين. مٺي پاڻيءَ جي کوٽ سبب کاري پاڻي ڌرتيءَ ۾ پيهي ويو آهي ۽ اندر جا لوڻاٺا مادا مٿي کڻي ڌرتيءَ جي سطح تي پکيڙي ڇڏيا اٿس. هڪ اندازي موجب سنڌو ندي به هر سال هڪ ڪروڙ اٺ لک ٽن لوڻاٺا مادا پاڻ سان کڻي اچي ٿي. غلام محمد بئراج پوڻ کانپوءِ، صورتحال وڌيڪ خراب نظر اچي ٿي. بئراج جو لٽاشو پاڻي، جن زمينن کي ريج ڏئي ٿو اهي ته صحتمند آهن پر زمين ۾ سيمون ڪندڙ واهن، شاخن ۽ زمين جي سطح سمنڊ کان فقط ڪجهه فوٽ مٿي هئڻ سبب ٺٽي ضلعي جي ڌرتي پاڻيءَ سان چڪار آهي. صورتحال اها آهي ته، کوٽيل سم ناليون اوڀاريون ۽ لهواريون جي سُڌ وڃائي ويٺيون آهن، ويتر جو بئراجن سنڌوءَ جو پاڻي جهلي ڇڏيو آهي ته سمنڊ مڇرجي پيو آهي. سنڌوءَ جا ڍورا مٺي دوران کاري پاڻيءَ جا وهڪرا ٿي پيا آهن، جيڪي سامونڊي ويرن سان گڏ عام کارين جي نيمن موجب ابتاسبتا پيا وڃن.
اسان درياهه کي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي نه ڏٺو. سنڌوءَ جون سموريون شاخون هن وقت سامونڊي کاريون آهن، مٺي پاڻيءَ جو هڪ ڦڙو به سمنڊ ۾ نه ٿو پوي. اونهاري جي مند ايندي ته بئراج ٽٽڻ جي ڀوَ کان ملڪ جا انجنيئر بئراجن جا در کولي ڇڏيندا. پوءِ سنڌو ملڪ ٻوڙيندو سمنڊ کي ڌڪيندو لهي ويندو. چون ٿا ته بئراج پوڻ کان اڳ درياهه جو لڙاٽيل پاڻي عربي سمنڊ جو نيرو رنگ، سٺ ميلن تائين بدلائي ڇڏيندو هو. سمنڊ ۾ درياهه جي ان خوفناڪ ويڙهه دوران سنڌو پنهنجي فوج کي ڪيترن ئي شاخن ۾ ورهائي ڇڏيندو هو. اهڙيءَ طرح سنڌوءَ جي انهن شاخن دنيا جو هڪ عظيم ڊيلٽا ٺاهيو. اهو علائقو ٽي هزار چورس ڪلوميٽر کان مٿي آهي.
درياهه روزانو پاڻ سان 10_ لک ٽن مٽي کڻي ايندو هو ۽ هن علائقي ۾ پري پري تائين پکيڙي ڇڏيندو هو. ان حد تائين جو ڪورنگيءَ ۽ ابراهيم حيدريءَ لڳ ڏکڻ وارا ٻيٺ ٺهيا. اڄ به انهن سامونڊي ٻيٽن تي چيڪي مٽيءَ جو مقدار، هر ٻي شيءِ کان وڌيڪ ملندو. ان لٽ هن صديءَ جي مهڙ تائين سنڌ جون ڏاکڻيون حدون وڌائڻ ۾ وڏو ڪم پئي ڪيو، نه رڳو سرحدون پئي وڌايون پر اهي زرخيز علائقا ٺهندا پئي ويا، جن ۾ ٻيلا ۽ جهنگلي گاهه انساني ۽ حيواني حياتيءَ لاءِ سهارو ٿي ٿيا.
سنڌو ڊيلٽا کي سولائيءَ سان ٽن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪ اهو جيڪو مٺي درياهه جي ڪنڌيءَ ۽ بئراج واري پاڻيءَ جي پهچ ۾ آهي. ان حصي ۾ ٺٽي ضلعي جو اتريون ۽ مرڪزي حصو شامل ڪري سگهجي ٿو، حيدرآباد ضلعي جو ڏاکڻيون حصو به ساڳئي حصي ۾ آڻي سگهبو. ٻيو حصو اونهاري ۽ سياري ۾ مٺي کاري درياهه ۾ بدلبو رهي ٿو. انهن حصن ۾ ڪنڌين تي لئيون ۽ لاڻا نظر ايندا. ٽيون حصو بنهه ڇوڙ وارو آهي، جنهن ۾ دٻڻيون ۽ تِمر جا جهنگ آهن. تمر اصل ۾ کاري پاڻيءَ جي پيداوار ناهي پر اهي ٻوٽا درياهه جي ڇوڙ وارن علائقن ۾ ٿين ٿا، جتي مٺو کارو پاڻي (Brackish Water) ٿئي ٿو. بئراجن سبب سياري ۾ مٺي پاڻي جي جهل سبب تمر، کاري پاڻيءَ ۾ گهيرجي وڃي ٿو، ان ڪري ان جي واڌ ويجهه متاثر ٿي آهي. تمر جي واڌ ويجهه تي اثر پوڻ سبب سامونڊي مخلوق متاثر ٿئي ٿي، خاص ڪري جهينگو، جنهن جي مادي تمر جي پاڙن ۾ آنا لاهيندي آهي. ٻچا آني مان ڦٽڻ کانپوءِ تمر جون پاڙو کائي جوان ٿين ٿا. تمر جون پاڙون خوراڪ جي لحاظ کان سامونڊي مخلوق لاءِ بهترين آهن، ڇاڪاڻ ته درياهه جي آندل شاهوڪار لٽ ۾ هر قسم جي معدنيات ٿئي ٿي ۽ تمر اها معدنيات پاڙن ۾ کڻي ٿو.
تمر ۽ لئو اٺ جي پسنديده خوراڪ آهي. اڄ به تمر جي ٻيلن ۾ فقط اٺ ۽ انهن جا مالڪ جت ڦرندا نظر اچن ٿا. جت ڊيلٽا جي جهنگن کي روزگار ۾ شامل ڪن ٿا. اٺن کي تمر چارين ۽ وڻن جون ڪاٺيون وڍي عام استعمال ۾ آڻن ٿا. درياهه جي قيد ٿيڻ کانپوءِ تمر جا ٻيلا سچ پچ خطري ۾ پئجي ويا آهن. هڪ طرف آبپاشيءَ جي محڪمي پاڻي جهلي، تمر لاءِ ڪربلا پيدا ڪئي آهي ته ٻئي پاسي اٺ تمر جي نسل ڪشيءَ ۾ مصروف آهي. هن صديءَ ۾ زمين جي تباهيءَ کان اڳ هتي وڏي خوشحالي هئي. ٻاڦ تي هلندڙ ريلوي انجڻين ۾ استعمال ٿيندڙ ڪوئلي جو هڪ حصو هن ڊيلٽا جي وڻن مان حاصل ڪيو ٿي ويو. سهند ۽ پل گاهه واپرائڻ سبب ڳئون مينهون ججهو کير ڏينديون هيون، جنهن ڪري کير، مکڻ ۽ گيهه جام هو. ڳاڙهي چانور جي پوک وڏي پيماني تي هئي. مختلف درياهي ڦاٽن تي هنرمندن توڙي واپارين جا شهر هئا، جن جو عرب دنيا کان وٺي ڏکڻ هندستان ۽ چين سان رابطو هو. ڊيلٽا جا قديم آثار انهن سڀني دعوائن جي تصديق ڪن ٿا.
1932ع ۾ سکر بئراج پوڻ کانپوءِ، سنڌوءَ جي فقط ٻن ڇاڙن، اوچتو ڦاٽ ۽ حيدريءَ مان سال ۾ فقط چار مهينا پاڻي ٿي وهيو، پر 1955ع کانپوءِ جڏهن غلام محمد بئراج ٺهيو، تڏهن کان وٺي ٻوڏن جا ٻه چار هفتا پاڻي جاري رهي سگهي ٿو. نتيجو اهو نڪتو ته انساني آبادي سامونڊي دهشتگرديءَ جي ور چڙهڻ لڳي. مٺا پٽ کارا ٿيڻ لڳا. آبادين تي سامونڊي پاڻي ورڻ لڳو ۽ ماڻهو پنهنجا پراڻا پکا ڇڏي نئين جوءِ ڏي نڪري ويا. ڊيلٽا جي نون پتڻن ۽ بندرن تي اهڙا ڪيئي ٻڍڙا ماڻهو ملن ٿا، جيڪي پنهنجي جوانيءَ ۾ ڪنهن ٻئي شهر ۾ رهندا هئا. اهي شهر هاڻي سمنڊ ۾ غرق ٿي چڪا آهن. اهڙو ئي هڪ شهر مِلڪو به هو، جيڪو چاليهارو سال کن اڳ غرق ٿيو. اتان لڏي آيل آبادي هاڻي مختلف ڪنڌين تي ملي ٿي، جيڪي پاڻ کي پنهنجو غرق ٿيل شهر جي نالي پويان مِلڪو يا مِلڪا سڏائي ٿي.