بازيگر جو ڀولڙو، ماڻهوءَ جو من!

18سيپٽمبر 2004ع

آئينو روزاني خبرون ڪراچي

بازيگر جو ڀولڙو، ماڻهوءَ جو من!

هنن گهٽين ۾ صدائون هڻندڙ وڻجاري کي محسوس ٿي رهيو آهي تہ شايد هاڻي ڪنھن ٻئي ملڪ جا وڻ ڏسڻ جو وقت اچي ويو آهي. جيئن ڪنھن هنڌ داڻي پاڻيءَ جا ڏينھن مقرر هوندا آهن، تيئن ڪن گهٽين ۾ صدائون هڻڻ جا ڏينھن بہ مقرر هوندا آهن. آئون فقط هنن گهٽين جي ڳالھہ پيو ڪريان، ان کان وڌيڪ منھنجي وس ۾ ڇا آهي؟ فقيرن جي دماغ ۾ هڪ اٺ هوندو آهي (طبيعت ۾ بدو جو ٿيا) تہ شهرن ۾ سچائي مڙئي ڪجھہ گهٽ آهي، باقي رهيو رزق! تہ ان جو ٺيڪو اڃا تائين ان وٽ ئي آهي جنھن مخلوق کي خلقڻ مهل رزق پھچائڻ جي ذميواري پاڻ تي کنئي هئي. اهو ٺيڪو اڃا تائين ڪو بہ شاهي فرمان ان دليل سان ڦري نہ سگهيو آهي تہ اهو ٺيڪو سياسي بنيادن تي ڏنو ويو هو، جيڪو هاڻي پاڪستان جي غيباتي سرڪار اهم ادارن جي معرفت کڻندي!

سچ ڳالهائڻ واقعي وڏو فن آهي! پاڻ کي اهو فن ڪو نہ اچي. تڏهن ئي تہ سچل سرمست چيو:

ماٺ ڪيان تہ مشرڪ ٿيان، ڪڇان تہ ڪافر.....

ڪبير داس سچائيءَ تي قدم ڄمائي بيھڻ کي وڏي امتحان جي منزل قرار ڏنو. سچ تي بيھڻ ڪو سٿرو آهي ڇا!

ساڌو ڪهاوت ڪٺن هئه، لمبا پيڙ کجور

چڙهي تو چاکي پريم رس، گري تو چڪنا چور!

(ساڌو ٿيڻ ڏکيو آهي، اها صورت کجيءَ جي ڊگهي وڻ وانگر آهي، جيڪڏهن چڙهي ويو تہ پريم جو مٺو ميوو کائڻ لاءِ ملندس، پر جي ڪري پيو تہ پوءِ هڏيون بہ سرمو ٿي ويندس) ڪبير داس بہ پڪ سان اهڙي کجيءَ واري صورتحال مان لنگهيو هو، تڏهن تہ سچل وانگر چيائين:

ساچي جگ راچي نہين، جوٺ نہ مني رام!

کهو ڪبيرا ڪيسي بنون؟ دونون بہاري ڪام!

(سچ دنيا کي نٿو وڻي ۽ ڪوڙ واري ڳالھہ رام نٿو مڃي، اي ڪبير! تون ئي ٻڌاءِ تہ ڪيئن ڪجي، ڇاڪاڻ تہ ٻئي ڪم ڏکيا آهن!) اهڙي صورتحال ۾ ڇا ڪجي؟ خود ڀڳت ڪبير چيو:

ساچي سودا ڪيجئي، اپني من مين جان!

سانچي پير پائي، جهوڻي مورھہ هان!

(پنھنجي دل ۾ تون جنھن کي سچو سمجهين ٿو، اهو ئي ڪر! سچي ڳالھہ ۾ نفعو آهي، ڪوڙ سان موڙيءَ کي بہ هاڃو رسي ٿو!)

اهڙي صورتحال ۾ فقط سچل ۽ ڀڳت ڪبير ئي ڪو نہ پيا، پاڻ سڀ اهڙين حالتن مان بار بار پيا گذرون ٿا. جمال ابڙي شاعري گهٽ ڪئي پر هڪ هنڌ هن بہ ساڳي ڪيفيت ۾ اچي چيو:

سچ نہ وڻي سرڪار کي، جوٺ نہ وڻي رب!

سر سونہيون نيزي مٿي، ايءَ حسيني حب!

پڙن جي پيڙا جي ڪي دلير سهندا دٻ!

لنبي نہ سگهيا لب، جمال آيو جلال ۾!

فقير ڪم اهو ئي ڪندا آهن جيڪو سندن مٿي ۾ ويٺل اٺ چوندو آهي. اڄڪلھہ ان اٺ کي ضمير چيو ويندو آهي. سنگت ڪنھن ٻئي سان ڪجي نہ ڪجي، پنھنجي ضمير ۽ ساڌن فقيرن سان ضرور ڪجي، جيڪي سچي ڳالھہ چوڻ کان نٿا مڙن، سچل چيو:

سچ ٿا مرد چون، ڪنھن کي وڻي نہ وڻي،

ڪوڙي دوستيءَ جو دم، بڻي نہ بڻي!

خدا جي خلق کي منجهائڻ ۽ ڏکوئڻ لاءِ دليل ڳولڻ ۽ جمع ڪرڻ هڪ وڏو ڏوھہ آهي! ان ڏوھہ ۾ ڪو فقير ماڻهو ڀاڱي ڀائيوار ٿي نٿو سگهي! نٻل ماڻهو کي ستائي ستائي ڪو شخص ڪيترو پري تائين وڃي سگهندو! قدرت جي نظام ۾ ڪجھہ ڍور ضرور ملي ٿي پر اها ڏور نيٺ تہ ڪنھن حد تي پھچي ٽٽي پوندي آهي!

دربل ڪو نہ ستائيي، جا ڪي موٽي هاءِ

بنا جيو ڪي سانس سي لوھہ ڀسم هوئي جاءِ!

(نٻل ماڻهوءَ کي نہ ستايو، جنھن جي آھہ ڏاڍي طاقتور آهي. لوهار جي ڌنوڻ جيتوڻيڪ بي جان شئي آهي پر ان جي ساھہ سان لوھہ ڀسم ٿي ويندو آهي)

عجيب صورتحال آهي! دعويٰ اها آهي تہ اسان اڻڌريا آهيون ۽ عمل اهو آهي تہ اسان باقاعدي ڌر ثابت ٿيون ٿا. سچ آهي تہ هن دنيا ۾ ڪو بہ ماڻهو غير جانبدار ٿي نٿو سگهي. الائي ڇو ماڻهن کي بار بار امتحان ۾ وڌو ٿو وڃي..... الائي ڇو ماڻهن جي حقيقي مسئلن کان انڪار ڪيو ٿو وڃي! الائي ڇو ماڻهن کي ڀٽڪايو ٿو وڃي! الائي ڇو ماڻهن کي ڀاڪر پائي ڪک ۾ ڇرو ٽنبيو ٿو وڃي!

اڙي ڀائي! آخر توهان ثابت ڇا ٿا ڪرڻ چاهيو؟ ڇا ماڻهو ڀتين سان مٿو هڻي هڻي پاڻ کي ماري وجهن؟ جڏهن توهان سندن ڪا بہ ڳالھہ، ڪا بہ راءِ ٻڌڻ ۽ سمجهڻ نٿا چاهيون، تہ پوءِ سندن راءِ کي لفظن جي انتر منتر ۽ جادو جنتر سان ڦيرائڻ جي ڪوشش ڇو ٿا ڪيو؟ توهان کي جيڪو وڻي ٿو، سو تہ توهان هونئن ئي ڪريو ٿا، اجايو خلق جي وات ۾ اها ڳالھہ وجهڻ جي ڪوشش ڇو ٿا ڪريو، جيڪا هنن جي دل، دماغ ۽ وات تي ناهي!

توهان اڇي کي اڇو ۽ ڪاري کي ڪارو نٿا سمجهو، نہ سهي! خدا جي باقي خلق جي راءِ جو احترام تہ ڪري سگهجي ٿو! سچ کي سچ نٿا چئي سگهو تہ نہ سهي! ڪوڙ کي ڪوڙ نہ ٿا چئي سگهو تہ نہ سهي! چپ رهي سگهو ٿا، هرو ڀرو بہ ڪاري کي اڇو ثابت ڪرڻ جي ايتري وڪالت ڇو؟

خدا جي خلق سان ڪمٽمينٽ آهي تہ سچ چئي ڏجي! نہ آهي تہ خاموش رهجي! پر اها خاموشي بہ تہ بيماري آهي ۽ ماڻهو کي مشرڪن جي قطار ۾ بيھاري ٿي! هاڻي لفظن جا جنتر منتر هلن ٿا، ڪوڙ کي سچ قرار ڏنو ويندو، ڪبير داس ان موقعي تي چيو:

جنتر منتر سب جهوٽ هئه، مت ڀرمو سب ڪوءِ

سار شهد جاني بنا، ڪاگا هنس نہ هوءِ

(سڀ جنتر منتر ڪوڙا آهن، ڪنھن کي بہ ڀلجڻ نہ گهرجي، اصل شبد کي سمجهڻ کانسواءِ ڪانگ هنج ٿي ڪو نہ سگهندو!)

بس ڀائو!بازيگر جو ڀولڙو ۽ ماڻهو جو من ٻئي هڪ جھڙيون شيون آهن، پيون ٿيون نچن! ڀولڙي کي بازيگر نچائي ٿو ۽ ماڻهوءَ کي سندس من.... ڀلي تہ هر ڪو پيو نچي! پر نچڻ جا بہ نمونا هوندا آهن، فقرائي رقص و سماع جي محفل ۽ اوطاقن تي گهنگهرو ڇڻڪائڻ ۾ فرق آهي. هي سڄو درد، مرشد جي رشتن ۽ بيدرد خواهشن جو پريم چڪر ۽ ان جو ڦير آهي. فقير چوي ٿو تہ مرشد اهو آهي، جيڪو مريد جو درد سمجهي! جيڪو مرشد خدا جي ڪنھن ٻئي بندي جو درد نٿو سمجهي سو تہ ڪجھہ بہ نہ آهي! اسان جو مرشد هنن گهٽين ۾ ڪو نہ ٿو رهي، ان ڪري اسان جو ”اٺ“ ڏاڍو بي چين آهي.

في الحال ايترو! مون کي خبر نہ آهي تہ ايندڙ هفتي وڻجارو انھن ئي گهٽين ۾ هوندو، يا ڪنھن ٻي نگري ڏانھن نڪري چڪو هوندو!