بت تراشي

بت تراشي
بت تراشيءَ جي تاريخ به ايتري ئي پراڻي آهي جيتري خود چترڪاريءَ جي ٿي سگهي ٿي ۽ ڪن محققن جي نظر ۾ ته بت تراشي اڃا به پراڻو فن آهي، ۽ ان ۾ به ارتقائي ڏاڪا صاف ڏسجن ٿا. قديم انسان بت تراشيءَ مهل به غالباً اوليت جانورن کي ڏني. ان کان پوءِ عورت جون شبيهون ٺهيون جن کي هاڻي اسان ديوي ماتا چئون ٿا ۽ يورپ ۾ ان لاءِ ”وينس“ جو اصلاح استعمال ٿئي ٿو. ”وينس“ يونان ۾ سونهن جي ديوي آهي، ان ئي نسبت سان هتي يورپ ۾ عورتن جون جيڪي اوائلي مورتيون لڀجن ٿيون، انهن کي ”وينس“ چيو وڃي ٿو.
يورپ ۾ ميموٿ جي شڪارين پوئين پيليوليٿڪ زماني دوران ٺاهيل مورتيون سونهن جي اظهار لاءِ ڪونه ٺاهيون هيون. اهي علامتي مورتيون هيون. ڀلي ته کڻي ڪنهن اوائلي آرٽسٽ جي ذهن ۾ عورت لاءِ سونهن جو ڪو معيار هجي، هي مورتيون گهڙڻ مهل هو پنهنجي محبوبه جا خدو خال ڪونه تراشي رهيو هو، پر هو ڪائنات جي ڪنهن راز کي وڌيڪ واضح ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو.
پيليوليٿڪ ماڳن جي اڀياس مان ظاهر ٿيو آهي ته هو لوڪ نه رڳو چترڪاري ۽ اُڪر ڪري سگهندا هئا پر پٿر جي ديوارن ۽ هڏين تي اڀريل شڪليون به کوٽي ٺاهي سگهندا هئا. ٻين لفظن ۾ هي شڪاري لوڪ بت تراشي به ڪري سگهندا هئا.
بت تراشيءَ جي فن بابت ايڏي قدامت تي اسان کي حيرت نه ٿيڻ گهرجي. انسان سنگ تراشي جي عمل ۾ تڏهن کان مصروف آهي جڏهن کان هن پٿر گهڙي اوزار ٺاهڻ شروع ڪيا هئا. جيڪڏهن اسان شروعاتي اوزارن کي اڍنگي سنگتراشي چئون تڏهن به اوائلي پيليوليٿڪ دؤر واري هٿ ڪهاڙي پٿر مان گهڙاوت جو هڪ اعليٰ مثال آهي، جنهن کان انڪار نٿو ڪري سگهجي. ماهر حضرات پٿر جي شروعاتي زماني واري تخليقي آرٽ ۽ سماجي آرٽ کي جدا جدا نٿا ڏسن. هو چون ٿا ته ان وقت تائين ڪنهن اوزار جي سونهن ۽ ان جو ڪارج هڪٻئي سان ڳنڍيل هئا. تاريخ کان آڳاٽي دؤر جو هنرمند پٿر جا چٿڙ سوچي سمجهي ۽ مهارت سان لاهي رهيو هو. هن ڄاتو ٿي ته ڪنهن پٿر مان ڪهڙيءَ طرح چٿڙ لاهجن جو گهربل شڪل وارو اوزار گهرجي پوي. ٻين لفظن ۾ هو ان قابل هو ته پنهنجي ذهن ۾ موجود اوزار واري شڪل کي حقيقت ۾ تخليق ڪري سگهي. ان ڪري ان ۾ ڪهڙو تعجب جيڪڏهن هو ڪنهن پٿر مان پنهنجي سوچ موجب ڪا شبيهه به گهڙي وجهي!
پٿري دؤر تي ڪم ڪندڙ ماهر چون ٿا ته اڄ جي انسان وانگر اوائلي پيليوليٿڪ دؤر جي انسان به آسمان ۾ ڊوڙندر ڪڪرن ۾، ڪنهن وڻ جي بيهڪ ۾ يا ڪنهن رواجي پٿر ۾ ڪي اهڙيون شڪيلون ڏٺيون هونديون جيڪي فطرت جي ڪنهن ٻي شيءِ سان مشابهه هجن. اسان به ڪڪرن ۾ ڪڏهن ڪا انساني يا ڪنهن جانور جي شڪل ڏسون ٿا ۽ حيرت کائون ٿا. اوائلي انسان به ايئن حيران ٿيو هوندو. مائيڪل اينجلو به ته ساڳيءَ طرح ڪڪرن ۾ خدا جي صورت ڏٺي هئي.
هو چون ٿا ته گهڻو ممڪن آهي ته اوائلي انسان ڪي اهڙا پٿر ڏٺا هجن جن جي شڪل ڪنهن جانور يا انسان سان ملندڙ هجي ۽ پوءِ هو اهو پٿر پنهنجي ٿاڪ تي کڻي آيو هجي ۽ ان ۾ موجود اضافي حصا ڇلي ڪري اڇلايا هجن ۽ اها صورت واضح ڪئي هجي، جيڪا هن جي ذهن ۾ پيدا ٿي هئي. ان هوندي به اهو چوڻ مناسب نه آهي ته اوائلي پيليوليٿڪ انسان اڄ جي آرٽسٽ وانگر ان پٿر کي ڏٺو هوندو. ڪنهن به پٿر ۽ ٻي شيءِ ۾ هڪجهڙائي ڏسڻ مهل ڪجهه مختلف عنصر ڪم ڪندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن روشنيءَ جو زاويو يا پاڇو پٿر جا ڪي خاص خدوخال ظاهر ڪندو آهي. ڪڏهن اهو زاويو اهم هوندو آهي، جتان پٿر تي نظر پوندي آهي. پر، سڀ کان اهم انسان جو پنهنجو ذهن آهي، جيڪو ٻن مختلف شين ۾ ڪانه ڪا هڪجهڙائي پرکي ٿو. سائنسدان ان اهليت کي ”تخيل“ سڏين ٿا.
چيڪو سلاويڪيه ۾ بيڪوف (Becov) ماڳ وٽ کوٽائيءَ دوران هڪ گول جهوپڙي لڌي وئي، جيڪا برفاني دؤر جي هڪ گرم وقفي ۾ ٺاهي وئي هئي. اهو وچون پيليوليٿڪ دؤر هو ۽ اها جهوپڙي هڪ جهيڪل ٽڪريءَ جي منهن هيٺ هئي. اتان هڪ اهڙي دلچسپي شيءِ لڌي وئي جيڪا پنهنجي نوعيت جي حساب سان سڀ کان قديم آهي. جيتوڻيڪ هيءَ جهوپڙي ٻين کان قديم هئي، پر اها ڪا غير معمولي ڪونه هئي. فرش تي وڏا پٿر قطار ۾ هئا ۽ وچ ۾ چلهه هئي. هتي پٿري اوزار به گهڙيا ويا هئا ۽ هڪ هنڌان ڪجهه پٿري ٽِڪيون (Tablets) به مليون جن تي گيڙو رنگ هو. اهي شايد جسم تي رنگ لاءِ استعمال ٿيون هونديون. رنگن جا ٻيا به ننڍڙا نشان فرش تي پيل هڪ سڌي پٿر جا ڀر ۾ هئا، جيڪي مٽيءَ ۾ دٻجي ويا هئا. انهن رنگن مان فقط ٻن بيضوي نشانن وارا چٽ صاف هئا. جيڪڏهن اهو پٿر ويهڻ جي دڪيءَ طور استعمال ڪبو ته ان تي ويٺل ماڻهوءَ جا پير لازمي طرح انهن بيضوي نشانن تي ايندا. اهي ڪنهن اهڙي انسان جي پيرن جا نشان آهن، جنهن تي اڍائي لک سال اڳ ڪم ڪيو هو.
هي شايد اهو ئي ماڻهو آهي جنهن وٽ ريتيلي پٿر جي هڪ اهڙي شيءِ هئي جيڪا هونئن ته فقط ٽي انچ ڊگهي آهي، پر اها انساني منڍي لڳي ٿي. جيتوڻيڪ اها شبيهه بنا شڪ شبهي جي قدرتي آهي پر ان کي انساني هٿ سان وڌيڪ بهتر ڪيو ويو هو. گهڻن ئي ماهرن هن پٿر جو معائنو ڪيو ۽ ان نتيجي تي پهتا ته ان پٿر کي مختلف پاسن کان ٿورو ٿورو ڇليو ويو هو ۽ جيتوڻيڪ هاڻي اها شبيهه انساني لڳي ٿي، پر تڏهن به اها ”مڪمل“ نه آهي. جيڪڏهن سندن خيال درست آهي ته پوءِ چئي سگهبو ته بيڪوف وٽان اسان کي (في الحال) سڀ کان قديم ترين مجسمو هٿ آيو آهي.
بيڪوف واري زماني کان گهڻو پوءِ واري دؤر جي غارن ۾ به ساڳي ڳالهه نوٽ ڪئي وئي آهي. انهن غارن جي بي ڊولين ديوارن ۾ نڪتل قدرتي ڪُٻ ۽ ڳوڙها پيليوليٿڪ ماڻهن جي ذهنن ۾ مشابهتن کي جنم ڏيندا رهيا، جن کي ساڳي طرح گهڙي ڪنهن جانور جي صورت به ڏني وئي ته جيئن اهو جانور واضح ٿئي. التميرهه واري غار ۾ ڪن هنڌن تي ديوارن جي اڀريل حصن کي رنگن سان اڃا وڌيڪ اڀاريو ويو آهي ته جيئن تصور اڃا به واضح ٿئي. شايد اهو ئي سلسلو هو جنهن جي شروعات سان انسان اڀريل تصويرون (Relief) ٺاهڻ جو هنر سکي ورتو.
ان کان اڳ ۾ جو هن موضوع تي وڌيڪ نظر وجهجي، اسان هڪ ڀيرو وري بلوچستان جي پٻ جبل ۾ لاهوت واري غار تي هڪ نظر وجهندا ٿا هلون، جيڪا جيتوڻيڪ پاڻ ڪڏهن به انساني مسڪن نه رهي آهي، پر ان جي ڀرپاسي جون ٻيون چن پٿري قدرتي غارون شڪ هيٺ آهن. لاهوت واري غار ۾ اندر پٿر جو هڪ قدرتي ڳوڙهو ايئن ٿو لڳي ڄڻ ڪو اٺ گوڏا ڀڃي ۽ ڪنڌ مٿي ڪيو ويٺو آهي. ساڳي غار جي منهن وٽ هڪ ٻيو قدرتي پٿر ٽاڪرو ڇت مان گهڻي عرصي تائين چن ڳرڻ سبب ڪجهه اهڙيءَ طرح شڪل وٺي بيٺو آهي جو لڳي ٿو ڪو نانگ ڦڻ کنيو بيٺو آهي. چن پٿري غارن ۾ اهڙيون ئي عجيب غريب قدرتي شڪليون موجود هونديون آهن. اسان ڏسون ٿا ته انهن قدرتي شڪلين سبب لاهوت کي قديم زماني کان ان حد تائين تقدس واري ۽ ڏند ڪٿائي حيثيت حاصل آهي جو اڄ به انهن قدرتي شبيهن کي مقدس هستين سان منسوب ڪري عقيدت ۽ ڪرامتن سان جوڙيو وڃي ٿو.
ديوار تي اڀريل تصوير (Relief) اصل ۾ اُڪر ۽ مجسمي سازيءَ جي وچ واري منزل آهي. پيليوليٿڪ انسان چترڪاريءَ سان گڏ جانورن جا خاڪا ب�