بت تراشي

� ڇيڻين سان ديوارن تي اُڪريا ۽ پوءِ ديوار جي ڳوڙهن ۽ ڪُٻن کي تخيل جي بنياد تي جانورن جي اڀريل شڪيلن جو روپ ڏنو، پر ماهر چون ٿا ته Relief جي شروعاتي فنڪارن گهٽ اڀار واريون شڪليون ٺاهيون ۽ اهي غارن ۾ اندر ٺاهڻ بدران غارن جي مُنهن تي يا ٻاهر ڇپن تي ٺاهيا. غارن ۾ اندر ٿيل چترڪاري يا اُڪر ۽ غارن کان ٻاهر ٺهيل اڀريل تصويرن ۾ هڪ ٻيو فرق به واضح آهي. اڀريل تصويرن ۾ موجود انساني شبيهون اڪثر ڪري عورتن جون آهن. اوائلي آرٽسٽن عورتن جي شبيهه ٺاهڻ وقت به جسماني خدو خال جي تفصيل ۾ وڃڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي! بس هڪ خاڪو اڀاريو ٿي ويو. ان ڪري ماهر تجويز ڪن ٿا ته عورتن جا اهي خاڪا به ڪن ريتن ۽ عقيدن جي هيٺ ٺاهيا ويا هئا.

ڪوگل (اسپين) ۾ جابلو ديوارن تي ناچن جي پينٽنگ.


التميرهه غار جي ڇت تي چترڪاري

اوائلي چترڪارن جا ڪي اهم موضوع :

فرانس جي لاسڪواسڪس غار ۾ جهنگلي گهوڙو

اسپين جي لاس چميناز غار ۾ ڦاڙهو


اسپين جي التميرهه غار ۾ جهنگلي سوئر

ان سلسلي جي هڪ اڀريل تصوير ڏکڻ فرانس جي Dordogne علائقي ۾ ”وينس آف لاؤسل“ واري آهي، جنهن جي هٿ ۾ ڳئون جو سڱ آهي. ڇا پيليوليٿڪ دؤر جي پڇاڙيءَ جي شڪاري لوڪن وٽ سڱ جي علامت موجود هئي، جنهن کي عام طور تي زرخيزي ۽ زراعت سان جوڙيو ويندو آهي؟ ڇا تڏهن هن سڱ کي ڪا ٻي علامتي اهميت حاصل هئي؟ ڇا اها انسان جي نسلي افزائش سان ڳنڍيل ڪا علامت آهي؟ بهرحال، ساڳي ماڳ تي عورتن جون ٻيون شبيهون به آهن. ان ئي جاگرافيائي خطي ۾ ڪيپ بلانڪ ۽ لي راڪ ۾ پٿرن تي جهنگلي گهوڙا، جهنگلي سانُ ۽ جهنگلي ڍڳا به اُڪريل آهن.
Tucd’ Audoubert نالي هڪ غير معمولي غار جيڪا ڏکڻ فرانس ۾ لڌي وئي، مان اڀريل شبيهن جا دلچسپ نمونا لڌا ويا آهن. هي ٻه جهنگلي سان آهن، جيڪي زمين کان ٿورو مٿي گهڙيا ويا آهن. ٻنهي جي ماپ ٻه ٻه فٽ ٿيندي. انهن شبيهن جي خاص ڳالهه اها آهي ته اهي واقعي بهتر گهڙيل آهن ۽ اهي اڄ کان 15 هزار سال اڳ گهڙيا ويا هئا. ساڳي غار ۾ جهنگلي سانن جون ٻيون به شبيهون گهڙيل مليون آهن، پر اصل ذڪر ڪيل شبيهن جو جواب نه آهي!
پيليوليٿڪ آرٽسٽ رڳو چترڪاري ۽ بت تراشي ئي ڪونه ڪندا رهيا آهن، پر سندن چترڪاريءَ مان ظاهر آهي ته هو ناچ به ڪندا هئا، گروهه ۽ ٽوليون رقص ڪنديون هيون. شايد ڪنهن وڏي ڪامياب شڪار وقت يا شڪار جي تياريءَ مهل يا بهتر مند جي استقبال لاءِ!

ڀيمبيٽڪا
هندستان ۾ پيليوليٿڪ ماڳ ته ڪافي آهن، پر انهن مان ڪي تمام ٿورا آهن جن جي کوٽائي ڪئي وئي آهي. انهن بابت به تمام ٿورو مواد ڇپيو آهي. انهن ماڳن ۾ وري سڀ کان گهڻي اهميت ڀيمبيٽڪا ماڳ کي ڏني پئي وڃي. ان کان سواءِ ٻيا مکيه ماڳ لليت پور (U.P.) چرڪي (Chirki) (مهاراشٽر) ۽ انگاوادي (ڪرناٽڪا) آهن. ڀيمبيٽڪا ۾ ڪجهه نراليون ڳالهيون آهن. هي بنيادي طرح ٽاڪرو اجها (Rock Shelters) آهن. هن ماڳ تي پٿرن تي تصويرون اُڪريل آهن ۽ اڪيولين دؤر کان وٺي ميسوليٿڪ دؤر تائين جون لڳاتار بيٺڪون آهن.
ڀيمبيٽڪا ونڌيا جابلو سلسلي تي سمنڊ جي سطح کان 600 ميٽرن جي اوچائيءَ تي آهي، جڏهن ته اوسي پاسي جي زمين کان اٽڪل 100 ميٽر مٿي آهي.
هن جابلو سلسلي جا پاڻي اتر طرف بيٽوا کان گنگا تائين وهن ٿا ۽ ڏاکڻين لاهين جو ڇوڙ ڀيمبيٽڪا کان 25 ڪلوميٽر پري Narbada نديءَ ۾ آهي. اڄڪلهه جيتوڻيڪ هن ماڳ جي ڀرسان هڪ ننڍڙو غير مستقل چشمو آهي، پر اهو علائقي ۾ تازي پاڻين وارن مستقل چشمن جو تسلسل آهي.
’مسرا‘ (Misra) هن علائقي ۾ پاڻي ۽ نباتات جو گهرو مشاهدو ڪيو. هن نوٽ ڪيو ته ان علائقي ۾ اڄ به کائڻ جوڳا گل، ميوا، ٻج، پاڙون وغيره 30 جي تعداد ۾ موجود آهن. اهي ٻوٽا مقامي آبادي اڄ به استعمال ڪري ٿي. اهي ٽڪريون گهاٽن ٻيلن سان جهنجهيل آهن، سواءِ ڪجهه اهڙين جاين جي، جتي هاڻي ماڻهن وڻ وڍي ڇڏيا آهن. هن علائقي ۾ هرڻ، سانڀر، چيتل، ڪارو هرڻ، سوئر، روجهه، چيٽو، بگهڙ، سهو، لومڙي، لنگور ٽڪرن تي رهن ٿا. هن ريت علائقي ۾ شڪار، خوراڪ، پاڻي، اجهو، هٿيار ٺاهڻ لاءِ خام مال ۽ شڪار تي نظر رکڻ لاءِ اوچايون موجود رهيون آهن. هن ۾ حيرت جي ڪابه ڳالهه نه آهي ته اوائلي ماڻهو به ان ئي ماحول ۾ ڊگهي وقت تائين رهيو هجي.
ڀيمبيٽڪا مڌيه پرديش جي راءِ سين علائقي ۾ ڀوپال کان 50 ڪلوميٽر پري آهي. ڀيمبيٽڪا ٽڪرين ۾ 200 کان وڌيڪ ٽاڪرو اجها (Rock Shelters) ۽ غارون موجود آهن. سڄي علائقي ۾ هنن جو تعداد 750 کان مٿي آهي. انهن مان هڪ غار 40x12x15 ميٽر آهي. 500 کان وڌيڪ غارن ۾ چٽسالي آهي. مجموعي طور تي اتي ڪجهه هزار تصويرون آهن. هي ماڳ غالباً نه رڳو هندستان ۾ پر شايد سڄي دنيا ۾ پٿرن تي چٽساليءَ (Rock Paintings) جو شاهوڪار ماڳ آهي، جيڪي قرون واسطيٰ کان ميسوليٿڪ دؤر جا آهن. تمام ٿورن ٽاڪرون اجهن ۾ رهائشي پاڇيون (Debries) آهن. هڪ کوٽيل غار جنهن ۾ ڇهين کان اٺين تهه تائين اوائلي پويون يا اڪيلولين دؤر آهي، پنجون تهه وچين پيليوليٿڪ دؤر جو آهي. جتان اهڙا اوزار مليا آهن چوٿون تهه پوئين پيليوليٿڪ دؤر جو آهي. جڏهن ته پهرين کان چوٿين تائين مائڪرولٿس (ننڍڙا پٿري اوزار) مليا آهن. ظاهر آهي ته اهي اوزار ٽاڪرو اجهن ۾ ٺاهيا ويا. جيئن کنڊرن (Debries) مان پتو پوي ٿو. اهي سڀ اوزار گهڻو تڻو Orthoquartizite مٽيريل سان ٺاهيا ويا. ڀيمبيٽڪا ماڳ تي وڏي پئماني تي رنگين چٽسالي ٿيل آهي جنهن کي 3000 کان 5000 ن م تائين قديم سمجهيو وڃي ٿو، بهرحال، اڪثر چٽسالي ويدڪ زماني جي آهي.
’مسرا‘ کوٽائين دوران اٽڪل پنج هزار اوزار لڌا. انهن مان 68 سيڪڙو اوزار کريل ۽ 32 سيڪڙو مڪمل اوزار آهن. اوزارن ۾ کرچڻا ۽ ان نوعيت جا ٻيا اوزار 28 سيڪڙو آهن. 4 سيڪرو ٻه منهان آهن. Levallois flakes ٻارهن سيڪڙو ۽ ڪجهه خاص کرچڻين جو تعداد 10 سيڪڙو آهي. جڏهن ته ڪاتن کان هٿ ڪهاڙين جي شرح 1:3 آهي، ان جي ڪري ’مسرا‘ جو خيال آهي ته اهو ماڳ اڪيولين صنعت جي پڇاڙيءَ سان تعلق رکي ٿو، جنهن کان پوءِ اها روايتي ثقافتي ختم ٿي وئي.
’مسٽر اگروال‘ لکي ٿو ته ڀيمبيٽڪا وٽ اڪيولين صنعت جي جاءِ تي وچين پيليوليٿڪ ثقافت ڏانهن هوريان هوريان تبديلي واري مرحلي کي نوٽ ڪري سگهجي ٿو. هو لکي ٿو ته بدقسمتي سان هتي زندگي جي ڪابه باقيات بچي نه سگهي آهي. هتان، هن مهل تائين ڪي به هڏيون نه مليون آهن. اهو ان ڪري جو زمين ۾ تيزابي خاصيت آهي. ظاهر آهي ته هي اوزر ٽاڪرو اجهن ۾ ئي گهڙيا ويا. هٿ ڪهاڙين ۽ ڪاتن جو چڱو تعداد ٻڌائي ٿو ته اهي اوزار استعمال به ٿيا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن جون ڌارون ڀڳل ۽ گٺل آهن. يعني اهي اوزار انهن ئي پناهه گاهن ۾ استعمال ٿيا. ڀڳل اوزارن جا ٽڪرا به اتي موجود هئا. اتي پٿرن سان ٺهيل فرش جو نمونو به ثابت ڪري ٿو ته اهو ماڳ رهائش لاءِ به استعمال ٿيو.

سنڌو ماٿريءَ ۾ پٿري دؤر جو آرٽ
اسان سنڌو ماٿريءَ ۾ پٿر جا ٽيئي دؤر انهن زمانن جي اوزارن ۽ هٿيارن