بت تراشي

جي حوالي سان ڏسي چڪا آهيون. سوال اهو آهي ته ڇا سنڌو ماٿري ۾، جنهن ۾ ان جي ڏن ڀرو ندين ۽ ڍورن جون ماٿريون به شامل آهن، ڇا ڪنهن چترڪاريءَ جو ڏس پتو ملي ٿو؟
هائو! برابر اهڙو ڏس پتو آهي پر اهڙي نقاشيءَ جو اڪثر حصو تاريخي زماني جو آهي. پروفيسر ڪارل جيٽمار (Karl Jettmar) ”پاڪستان جي اترين علائقن ۾ پٿرن تي اڪريا ۽ تحريري نشانن“ تي هڪ رپورٽ تصويرن ۽ نقشن سميت جاري ڪئي هئي جيڪا 1982ع ۾ لوڪ ورثو- اسلام آباد پاران شايع ڪئي وئي هئي. پروفيسر صاحب ان مان اڪثر نقاشيءَ کي ٻڌمت سان واسطو رکندڙ سڏي ٿو ڇاڪاڻ ته اڪثر نشانيون نقاشيءَ ۾ جانورن پڻ ڏيکاريل آهن پر ڪارل صاحب جي تجزئي موجب اهي تصويرون ايران جي اّخميني (Achaemenain) بادشاهت واري اثر کي ظاهر ڪن ٿيون. جانورن جون ڪي تصويرون سٿيو سائبيرين اسٽائل جون آهن. ساڪا (Saka) دور جا اهڃاڻ به موجود آهن. تحريرون فقط براهميءَ ۾ ئي نه پر خروشتيءَ ۾ به آهن.
انساني تصويرون عجيب غريب سهي پر انهن ۾ Sogdain ۽ پارٽين طرز جون پوشاڪون پهريل فوجي به آهن. لشڪري رٿ گاڏيون به موجود آهن. چلاس- II هڪ هنڌ ٻٽي جنسن واري هڪ ديوي/ ديوتا جي تصوير به اڪريل آهي جنهن جي هٿ ۾ نيزو آهي، ان جي ڀرسان خروشطيءَ ۾ نالا لکيل آهن.
جانورن ۾ هاٿي، گهوڙا، هرڻ، پاتلو ٻڪر، نانگ، شڪاري جانور، ڦاڙها ۽ ڪي عجيب ڏند ڪٿائي جانور به شامل آهن. ڪي علامتي نشان اصل ۾ اهڙن قبيلن ۽ قومن جا آهن جيڪي هن علائقي تي وقت به وقت قابض رهيون. اهي نشان شروع ۾ جانورن تي سڃاڻپ لاءِ ڏنڀ ذريعي هنيا ويندا هئا پر پوءِ هوريان هوريان اهي ئي نشان ساڳين قبيلن جا ”ملڪيتي نشان“ ۽ ”قومي نشان“ بڻجي ويا جيڪي پوءِ هنن پنهنجي قبضي هيٺ علائقن تي به چٽيا.
پروفيسر صاحب پنهنجي سڄي ساري تفصيلي رپورٽ ۾ صرف هڪ هنڌ پٿري دور جو شڪ ڏيکاري ٿو. هو ٿور (Thor) نديءَ جي اتر واري ڪپ تي موجود جانورن جي ڪجهه تصويرن کي شڪار واري رسم جا منظر سڏي ٿو. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته پاڪستان جي اتر وارين وادين ۾ پروفيسر ڪارل کي پٿري دور جي چترڪاري هٿ نه آئي. هن صاحب چلاس، عالم برج، ٿور، دانيور، هنزه، هسپار، لداخ، ناگر، شتيل برج ۽ قراقرم هاءِ وي جا ڪي حصا ڏٺا هئا ۽ هو ڪن جاين تي موجود نشانن کي قديم زماني جي لانگهاؤ انسانن جا پاتل ”يادگار نشان“ قرار ڏئي ٿو. انهن مان اڪثر تحريرون پڙهجي سگهيون آهن جن مان ظاهر آهي ته ڪهڙي قوم سان تعلق رکندڙ مسافر ڪيڏانهن، ڪهڙي زماني ۾ ۽ ڪهڙي مقصد سان لانگهاؤ ٿيا هئا. اهو تسلسل اڄ به جاري آهي جو اهو پڻ نوٽ ڪيو ويو ته شاهراه قراقرم جي اڏاوت وقت اتي ڪم ڪندڙ انجنيئرن پنهنجا نالا ڀرپاسي جي پٿرن تي اڪيريا آهن جيڪي پڻ وقت سان گڏ ”قديم آثارن“ جو حصو بڻجي ويندا.
سنڌو تهذيب ڌاتو- پٿري (چالڪوليٿڪ) زمانو آهي ۽ ان مان تصويرڪشي، خاص ڪري مذهبي نقاشي جا ته بي حساب نمونا مليا آهن. ڇا سنڌو تهذيب ۾ نقاشي اوچتو عمل ۾ آئي؟ اها ڳالهه ته ممڪن ئي ڪونه آهي ته ثقافتي تبديلي ڪنهن ارتقائي عمل کان سواءِ اچي! پڪ سان ان اهم انساني سرگرميءَ جون پاڙون خالص پٿري دؤر ۾ رکيون ويون هيون. بدقسمتيءَ سان هن مهل تائين سنڌوءَ جي ڏاکڻي ماٿري ۽ ان جي جابلو حصن مان پٿري دؤر جي ڪابه چترڪاري ڪونه ملي آهي. سواءِ ٿرڙو ٽڪريءَ تي موجود ڪجهه جاميٽريڪل ۽ علامتي نشانن جي.