بجلي سستي ڪرڻ طرف سوچيو!

24 فيبروري 1996ع
بجلي سستي ڪرڻ طرف سوچيو!

وڏي شاباس آهي سرڪار کي جيڪا توانائيءَ جا ذريعا ڳولي رهي آهي پر ان کان به وڏي شاباس عوام کي آهي جيڪو توانائيءَ جي مهانگائيءَ تي چپ ڪيو ويٺو آهي ۽ سرڪار کان اهو نٿو پڇي ته آخر سندن گناهه ڪهڙو آهي؟ آخر اهو ڪهڙو ڪارڻ آهي جو تيل ۽ بجليءَ جي اگهن جي اڏام ايڏي اوچي ٿي وئي آهي جو اها عوام جي وس کان باهر نڪرندي پئي وڃي! بيشمار ڳوٺن ۽ بيشمار گهرن جون بجليون ڪٽجي چڪيون آهن، ٻيو ته ٺهيو خود سرڪار جي ڪيئي ادارن ۽ بلدياتي عمارتن جون بجليون ڪٽيون پيون آهن!
ماڻهن کي بجليءَ جو ڪنيڪشن لڳي ملي! اهو سرڪار جو نعرو آهي. ماڻهو بل ڀري سگهن ٿا يا نه! اهو سرڪار جو مسئلو آهي. ”عيد جي سوکڙي لوڊشيڊنگ جو خاتمو!“ هڪ وڏو واعدو آهي، ڪاش! سرڪار اهو پورو به ڪري سگهي. ٿر، ڪيٽي بندر، حب، غازي بروٿا ۽ الائي ته ڪٿي ڪٿي بجلي جا نوان پروجيڪٽ شروع ٿي رهيا آهن، عوام کي مبارڪ هجي! پر جڏهن اها بجلي تيار ٿيڻ لڳندي تڏهن ڇا ٿيندو؟ ماڻهن کي بجليءَ جا ڪنيڪشن ته ملي ويندا پر ڇا هو اهي بل ڀري به سگهندا؟ اهو سوال عوام جي ذهن ۾ ته موجود آهي پر شايد سرڪار اڃا تائين ڪو نه سوچيو آهي.
بجلي ڇو مهانگي آهي؟ واپڊا جو چيئرمين هڪ ڏينهن ٽيليويزن تي ظاهر ٿي انگ اکر ٻڌائي هليو ويو، ”هيترا پئسا هن ڳالهه جا، هيترا پئسا هن معاملي جا، هن کوڙي سان هي ٿيو في يونٽ چارج ۽ هن هساب سان هي ٿيو في يونٽ سرچارج!“ چيئرمين صاحب اهو به ٻڌايو هو ته ايندڙ وقتن ۾ بجليءَ جي گهربل پيداوار لاءِ جيڪي نوان پروجيڪٽ شروع ٿيندا، انهن پروجيڪٽن جو خرچ پکو به بلن ۾ شامل آهي، ايئن ان ڪري ڪيو ويو آهي ته جيئن ايندڙ وقت ۾ بجليءَ جي ترسيل جو سلسلو ٽٽي نه پوي. سٺو، تمام سٺو! حڪومت کي هلائيندڙ ڪامورا اڳواٽ رٿابنديون ڪرڻ سکي ويا آهن، عوام کي ان ڳالهه جي به مبارڪ! پر عوام کي مبارڪون به مهانگيون پوڻ لڳيون آهن. رمضان شريف جو مبارڪ مهينو به مهانگو ٿي ويندو آهي ۽ عيد مبارڪ ته هونئن ئي سمورا بجٽ هيٺ مٿي ڪري ڇڏيندي آهي. ڪامورا جڏهن رٿابنديون ڪرڻ سکي وٺن، تڏهن انگن اکرن جي اهڙي راند کيڏندا آهن جيڪا ڪنهن ميلي ۾ وڏي کان وڏا ٽه پتائي به ڪري نه سگهن!
جنهن صورت ۾ بجليءَ جي بلن ۾ مستقبل جي رٿابنديءَ جون رقمون شامل آهن، ان صورت ۾ پرڏيهي بلائن کي بجلي ٺاهڻ لاءِ سيڙپون ڪرڻ جي دعوت ڏيڻ جو ڪهڙو جواز بچي ٿو؟ جيڪڏهن سيڙپون پرڏيهي سيڙپڪارن کي ڪرڻيون آهن ته پوءِ عوام جي بلن ۾ مستقبل جي رٿابندي ڇو شامل آهي؟ پرڏيهي سيڙپڪار پاڪستاني زميندارن جا هاري ته ناهن جن کي دهمان ۾ رکي صرف اوتري ئي بچت ڏني ويندي جيتري حڪومت پاڪستان چاهي! بجلي ڪمند، ڦٽين، ڪڻڪ ۽ سارين جو فصل به ناهي جنهن جو اگهه آبادگار جي مرضيءَ بدران حڪومت ۽ صنعتڪار جي مرضيءَ تي مقرر ٿئي! بجلي اوتري اگهه ۾ ئي ڏني ويندي جهڙو کوڙو واپڊا جا آفيسر ۽ پرڏيهي سيڙپڪار متفق ٿي هڻندا! پاڪستان جو عوام چڱيءَ طرح سمجهي ٿو ته جڏهن کوڙو هڻڻ ۾ هو پاڻ شامل نه آهي ته پوءِ ايئن ئي ٿيندو، جيئن ڀٽائيءَ چيو، ”مونکان ڀڙا ڀڳا م ٿيا!“
اهو درست آهي ته ملڪ ۾ بجليءَ جي جيتري ضرورت آهي، اوتري پيداوار ناهي. اهو به درست آهي ته جيئن جيئن وقت گذري رهيو آهي تيئن تيئن نه رڳو بجليءَ جي اهميت وڌي رهي آهي پر انسان ذات جو بجليءَ تي آڌار ان حد تائين ٿي چڪو ۽ وڌي رهيو آهي جو هاڻي جيڪڏهن بجلي مڪمل طور ختم ٿي وڃي ته شايد انسان زندهه رهي نه سگهي! ماڻهوءَ پنهنجو پاڻ کي بجليءَ جو غلام بڻائي ڇڏيو آهي ۽ آبادي ايتري وڌي چڪي آهي جو بجليءَ جي سهاري بنا انهن ماڻهن کانسواءِ ٻيو ڪو به زندهه رهي نٿو سگهي جن جي زندگيءَ ۾ اڃا بجلي داخل نه ٿي آهي.
هيءَ شديد ضرورت، دنيا جي هڪ اهم ترين شعبي کي جنم ڏيئي چڪي آهي، ايڏي وڏي ۽ اهم جو پاڪستان جهڙيون ڪيئي ننڍيون ننڍيون رياستون پرڏيهي سيڙپ ڏانهن ايئن واجهائڻ لڳيون آهن جيئن حضرت موسيٰ جي قوم عظيم صحرا ۾ آسماني مدد لاءِ واجهائيندي هئي. هاڻي سوال اهو آهي ته جنهن صورت ۾ پاڪستان جو عوام پنهنجن بلن ۾ مستقبل جي گهرج پوري ڪرڻ لاءِ پنهنجي کيسي مان سرڪار کي ادائيگيون ڪري رهيو آهي ته پوءِ پرڏيهي سيڙپڪارن کي نفعو ڪمائڻ ۽ بجلي مهانگي ڪرڻ جو موقعو ڇو ڏنو ويو آهي؟ پاڪستان جي هوشيار ۽ حسابدان ڪامورن وٽ ان سوال جو يقينن ڪو نه ڪو جواب تيار هوندو پر ضروري ناهي ته سندس دليل عوام جي تسلي ڪري سگهي!
تسلي وري به پنهنجي جاءِ تي، اصل مسئلو ته توانائيءَ جي مهانگائيءَ جو آهي. اڄ فراهمي گهٽ آهي ۽ گهرج وڌيڪ! سڀاڻي چڱي خاصي ٿي ويندي ۽ کپت به چڱي خاص ٿيندي پر بجليءَ جو اگهه اڄ کان گهڻو هوندو. ماڻهو بجليءَ جا ڪنيڪشن به وٺي چڪا هوندا ۽ بجلي استعمال به ڪري رهيا هوندا پر خبر تڏهن پوندي جڏهن بل ايندو ۽ ماڻهو غش کائي ڪري پوندا! حڪومت جي ان نعري جي پورائي ته ٿي ويندي ته ”هاڻي بجلي هوندي گهر گهر ۾!“ پر ڪو ٿڌيءَ دل سان ويهي سوچي ڏسي! مستقبل جي صورتحال صاف پئي ڏسجي! گهر گهر جي بجلي ايئن ڪٽيل هوندي جيئن اڄ اڪثر ٽيليفون ۽ بجليءَ جا ڪنيڪشن ڪٽيا پيا آهن!
سوال اهو آهي ته حل ڪهڙو آهي؟ حل جون ٽي چار صورتون آهن. پهرين صورت اها آهي ته مستقبل جي رٿائن لاءِ عوام کان ورتل ٽيڪس ساڳئي مد ۾ خرچ ڪري پرڏيهي سيڙپڪار جي نفعي کي داخل ٿيڻ کان روڪيو وڃي. ٻي صورت اها آهي ته وڌيڪ روشني ڏيڻ وارا پر بجليءَ جا گهٽ يونٽ کپائيندڙ بلب ٽيڪس کان آجا قرار ڏنا وڃن جيڪي هن وقت پاڪستان ۾ 300 کان 400 رپين ۾ ملن ٿا پر يورپ ۾ اهي ئي بلب پاڪستاني 30، 40 رپين ۾ ملن ٿا. جيڪڏهن توانائي بچائڻي آهي ۽ عوام جي کيسي تان بار لاهڻو آهي ته ايئن ڪرڻو ئي پوندو. بجليءَ جي مهانگائيءَ بهرحال هڪ وڏو بحران پيدا ڪرڻ وارو آهي. ٽيون طريقو سج جي توانائيءَ سان چارج ٿيندڙ بيٽريون آهن، جيڪي پاڪستان ۾ محض ان ڪري مهانگيون آهن جو انهن جي امپورٽ تي ٽيڪس آهي. ڇو نٿي حڪومت توانائي بچائيندڙ ۽ بجلي سستي ڪندڙ انهن ذريعن کي ٽيڪس کان آجو ڪري؟
بنا ثابتيءَ جي ڪنهن ڪمپني يا فرد جو نالو کڻڻ مناسب نه آهي پر عوامي حڪومت لاءِ اها سوچڻ جي ڳالهه آهي ته ڪٿي بجليءَ جا بلب تيار ڪندڙ پاڪستاني ڪمپنيون ۽ واپڊا جا عملدار ڪا ملي ڀڳت ته ڪو نه ڪري رهيا آهن؟ اهڙا پڙاڏا ٻڌڻ ۾ اچن ٿا ته اهڙيون ڪمپنيون ۽ واسطيدار سرڪاري ڪامورا ”انرجي سيونگ بلب“ امپورٽ ڪرڻ جي حق ۾ نه آهن. انهن جا مفاد ڪهڙا آهن؟ ظاهر آهي ته پاڪستاني ڪمپنين جا گهڻي بجلي استعمال ڪدنڙ بلب وڪامجڻ بند ٿي ويندا، بجليءَ جي کپت اوتري وڏي پئماني تي ڪو نه ٿيندي جيتري اڄ ٿي رهي آهي يا ٿيندي. ان سان واپڊا جا ”اوور هيڊ“ خرچ اڃا وڌي ويندا . ممڪن آهي ته پاڪستان جي عوام کي کيسي مان ڪڍيل رقمن مان ئي مستقبل جي رٿابندي ٿيڻ لڳي، جنهن سان پرڏيهي سيڙپڪارن ( جيڪي پاڪستاني ڪامورن لاءِ ڪميشن کائڻ جو سبب هوندا) جي ضرورت نه هجي! عوا