بوبڪ هڪ جيئرو کنڊر

بوبڪ هڪ جيئرو کنڊر
هاڻي اسان بوبڪ ۾ هئاسون، سڀ کان پهرين جنهن شيءَ ڌيان ڇڪايو، اها هڪ هوٽل هئي، کنڊر جهڙي شهر جي در وٽ ماڻهن سان چڪار هوٽل! هڪ طرف بک جي دانهن، ٻي طرف هوٽل ۾ ويهڻ جي جاءِ نه هجي! تضاد ته بهرحال، موجود هو.
چون ٿا ته بوبڪ هن علائقي جي قديم ترين آبادين مان هڪ آهي، هي شهر هٿرادو دڙي ۽ مڏن تي ٺهيل آهي، جيڪڏهن واقعي ائين آهي ته قديم وقتن جا آثار هن شهر جي مختلف پاسن کان ملڻ گهرجن، اهڙا فِيچرز ملڻ گهرجن.
”ان لاءِ سڄي شهر جي ڪُنڊن پاسن جي باقاعدي سروي ڪرڻ کپي، متان ڪا آرڪيالاجيڪل ثابتي ملي پوي! ”بخاري صاحب به ان خيال سان سهمت هو. اسان جلد ئي بوبڪ ۾ ماڻهن کان حال احوال وٺڻ شروع ڪيو. ان ڪم لاءِ اسان ان ئي هوٽل جو انتخاب ڪيو جتي کوڙ سارا ماڻهو وقت گذاريءَ لاءِ ٽي وي ڏسي ۽ چانهيون پي رهيا هئا.
”هن شهر ۾ واڻين جي وقتن جون ڪي عمارتون آهن؟ ڪو ٺلهه وغيره ته ڪو نه آهي؟ هي سوال ان خيال کان ڪيو ويو ته متان ڪنهن اسٽوپا جو نشان موجود هجي.
”ها آهن! ٻه مندر هئا، ٺلهه وغيره ڪونه آهن.“ محمد جمن ميمڻ ٻڌايو جيڪو هن ئي شهر جو رهواسي هو. چيائين ”هي (هوٽل ۾ ويٺل) سڀئي ماڻهو هتان جا ئي آهن، ڪو به ٻئي شهر جو نه آهي!“
”شهر دڙي تي ڇو ٺهيل آهي؟“ مون اهو سوچي پڇيو ته متان ڪا حقيقت يا ڏند ڪٿا ملي پوي.
”هيءُ سائين قديمي شهر آهي، اسان ڄاوا آهيون ته ڏسندا پيا اچون! پر ڪا نئين جاءِ ٺهي ٿي ته ڪٿي ڪٿي پٿرن ۽ سرن جا ٽڪرا نڪرن ٿا. جيئن ڊٺل جاين جو سامان ٿئي!“ محمد جمن چيو، ”اسان جو شهر تباهه ٿي ختم ٿي ويو آهي، پاڻيءَ جي قلت آهي، اڳي هتان منڇر جي مڇيءَ جو واپار ٿيندو هو. هاڻي ڪونهي. هاڻي منڇر جي مڇي کائون ٿا ته بيمار ٿا ٿي پئون. ننڍا پاپليٽ (دَيا مڇيون) آهن. اڳي هڪ هڪ مڇي ٻه اڍائي ڪلو جي ٿيندي هئي، هاڻي ته پاءُ به ڪونهي. پاپليٽ اڌ پاءُ آني جا مس آهن. اڳي گهٽ ۾ گهٽ چار پنج گاڏيون ڀرجي وينديون هيون. هاڻي ته هڪ به ڪو نه ٿي ڀرجي!“
”هتي هڪ ٻيو ڳوٺ به دڙي تي آهي. پنهيارن جو اهو ڳوٺ هتان ٽي ميل پنڌ ٿيندو. ”هڪ ٻئي همراهه ٻڌايو .
”ڀلا هتي ڪي صوفي فقير رهن ٿا؟“ انور پڇيو
”اڳي هئا، هاڻي ڪونهن، اڳي اسان پاڻ ڏٺا. مسلمان هئا، هندو به ڏٺاسون پر گهٽ، هندن جا ٽڪاڻا به هئا پر هاڻي ڊهي ويا آهن. صفا پٽ ٿي ويا آهن. هتي گهٽيءَ ۾ به هڪڙو ٽڪاڻو هوندو هو. جيڪو پٽ ٿي ويو آهي.
”ڀلا! گاج جي پاڻيءَ ڪڏهن هن ڳوٺ کي ٻوڙيو؟“ انور پڇيو
”نه!“ بوبڪن جي همراهه چيو، ”هيستائين پاڻي ايندو آهي، اڳتي نه! 1976واري ٻوڏ ۾ 1994 ۾ به هيستائين آيو. نقصان ڪو نه ٿيو!“ سندس مطلب هو ته شهر کان ٻاهر هيٺاهين تائين پاڻي آيو. باقي شهر جيئن ته مٿي دڙي تي آهي، ان ڪري اهو وڏي کان وڏي ٻوڏ ۾ به نه ٻڏو آهي.
هوٽل ۾ ويٺل سمورن ماڻهن جو ڌيان ٽي وي تي هلندڙ فلم ۾ هو. ماڻهو ائين ويٺل هئا ڄڻ کين ڪو ٻيو ڪم هئو ئي ڪو نه! ڇا واقعي ائين آهي؟ يا سڀ ڪم سانگي نڪتل آهن، اجهو هاڻي چئن پنجن ماڻهن جي ٽولي اٿي هلي!
”دڙي تي کوٽڻ سان ڪاٺ نڪري ٿو؟“ مون جمن کان وري پڇيو.
”نه! ڪاٺ ڪو ن ٿو نڪري، گول ڳاڙها پٿر نڪرن ٿا“ جواب مليو.
”هي شهر هن تر ۾ سيوهڻ کان پوءِ ٻئي نمبر پراڻو شهر آهي، سمن جي زماني ۾ به موجود هو. يعني چوڏهين صدي عيسويءَ ۾ به. ان ريت هن شهر جي تاريخ گهٽ ۾ گهٽ ست سئو سال قديم آهي ۽ چوڏهين صديءَ ۾ هتي اڃا ٻڌ ڌرم موجود هو!“ بخاري صاحب بوبڪ جي قدامت جا حوالا ڏنا، ان ڪري هي شهر ست سئو سال اڳ ته يقيناً هو، باقي آرڪيالاجيڪل ثابتين لاءِ پوري تفصيل سان ريسرچ ڪري اوسي پاسي جي ڪنڊن پاسن جي، هلڪي سلڪي کوٽائي يا مهم جوئيءَ جي ضرورت آهي.
”ممڪن آهي ته ان دور ۾ هتي اڪثريت ٻڌ ڌرم وارن جي هجي، مسلمان ٿورا هجن؛ شهر جون بي ترتيب گهٽيون، ور وڪڙ هن شهر جي قدامت کي ظاهر ڪن ٿا. لفظ ’بوبڪ‘جي جڙ ڇا ٿي سگهي ٿي؟“ مون بخاري صاحب کان پڇيو.
”سوال هي آهي ته بوبڪ شهر جو سڀ کان پهريون ذڪر تاريخ ۾ ڪڏهن ٿو ملي؟ اهو ڳولجي ته پوءِ ڳالهائي سگهبو... بوبڪ لاءِ ماڻهو کل ڀوڳ ۾ چوندا آهن ته ”بوبڪ“ ٻن لفظن جو مرڪب آهي ’بُوءِ معنيٰ مڇيءَ جي ڌپ ۽ ”بَڪ“ معنيٰ ميربحرن جا جهيڙا هئا (واپاري سرگرمي) وغيره. ٻيو ته هتي ’بوبڪ‘ نالي هڪ گاهه به ٿئي ٿو، ان ڪري اهي ٻ لفظ هن نالي سان هُوبهو ٺهڪن ٿا... ممڪن آهي ته ڪي ٻيا به اشتقاق ڪري سگهجن، اهو ممڪن به آهي ته اصل لفظن جي شڪل ٿوري گهڻي بدلجي وئي هجي.“
”ميداني خطي جي هن شهر جي بيهڪ مان لڳي ٿو ته هي هٿرادو دڙو آهي ۽ ماڻهن اهو ٻڌايو ته هيٺان پراڻيون سِرون به ملن ٿيون.“
ضروري ملنديون ڇو ته جنهن شهر جي قدامت گهٽ ۾ گهٽ ست سئو سال هجي ان ۾ ڪي جايون ته ضرور ٺهيون هونديون!“
اسان وٽ پراڻي ۾ پراڻي تحرير آهي چچ نامو! ان ۾ بوبڪ نالي ڪو به ڳوٺ وغيره نٿو ڏسجي، باقي ان بستيءَ جو ڪنهن ٻئي نالي سان ذڪر هجي يا نه به هجي، چئي نٿو سگهجي! مون پنهنجو خيال ڏنو. اسان کي شهر جي قدامت تي ڳالهائيندو ڏسي هڪ همراهه ويجهو کسڪي آيو.
”ادا توهان ڪير؟“ اسان پڇيو.
”اسان کوسا!“ جواب ڏنائين، ٻيو هتي ميمڻ، پنجابي، پنهور، ملاح، واڍا، لاکا گهڻيون ذاتيون آهن. پراڻي ۾ پراڻي ذات ٻروچ، ميمڻ ۽ قريشي آهي.
اڳي گهڻي ۾ گهڻا قريشي هئا پر اهي لڏي ويا آهن... هاڻي ميمڻ (گهڻا) آهن.... اسان جي ڳوٺ جا اصل رهاڪو مخدوم آهن، ميان عبدالرحمان مخدوم صاحب وارا جيڪي هنن جا وڏا هوندا هئا، اهي ئي هن شهر جا اصل رهاڪو آهن“. کوسي چيو بوبڪ دڙو دانستر کان گهٽ ۾ گهٽ 80- 75 يا (100 کن) فٽ مٿي ٿيندو، جنهن تي جايون بيٺيون آهن. جن جي اوچائي جدا آهي.
”هتي ڪافي پراڻيون جايون آهن، دروازن تي اڪر به ٿيل هوندي!“ مون کوسي ڏانهن ڏٺو.
”اُڪر! ماڻهن دروازا ڪڍي کپائي ڇڏيا. ڪي جايون ڊهي دڙا ٿي ويون آهن.“
” هن شهر جو خاص واپار ڌنڌو ڪهڙو آهي؟ “
”ڪو به ڪونهي! آبادي فصل ٿئي ڪو نه! مڙئي اڌو گابرو فصل ٿيو، نه ٿيو! درياهه جو پاڻي اچي ڪو نه، منڇر جو پاڻي ڪؤڙو آهي، جر کارو، ڇا ٿيندو؟“ کوسي چيو. هيءُ خلق جو هوٽل ۾ ويٺي آهي ته ضرور ڪنهن ڪم سانگي هوندي؟“
”واندا ماڻهو! ڪم ڪهڙو؟ مڙئي ويٺا آهن“
”هوٽل تي کپائڻ لاءِ به نيٺ ٻه چار پئسا گهرجن!“
”هڪڙو ڪوپ چانهه جو پي سڄو ڏينهن ويٺا آهن، ڪم آهين ڪو نه، بيروزگاري ڏاڍي آهي. ڪو ڪارخانو به ڪونهي، گهرن ۾ ڳوٺن ۾ بجلي ڪونهي. پوءِ مجبوريءَ کان ويٺا آهن.“ کوسي ڀريل هوٽل جي حقيقت سمجهائي.
”هتي جو هندن جا مندر هئا ته هاڻي به ڪي هندو رهن ٿا؟“
”نه نه! هاڻي هڪڙو به ڪونهي!“
”ڪنهن ماڻهو کهي وغيره کنئي ته ڪو پٿر، ٺڪري نڪتي هجي!“ انورپڇيو.
”نه! ماڻهو هاڻي کهي نٿا کڻن. کوهن جو پاڻي چهرو لڳو پيو آهي. مٺو ڪونهي.“ جواب مليو.