بُلهو کوسو ۽ بُـلهي جي بُـٺي

بُلهو کوسو ۽ بُـلهي جي بُـٺي
تڪڙ هوندي به اسان بُـلهي جي بٺين ۽ قبرن کان لنوائي نه سگهياسين. ڪائيءَ ماٿريءَ کان ٿورو پهرين پڪي روڊ کان کاٻي پاسي ٿوري پنڌ تي هڪ بٺيءَ تي بُلهي ۽ سندس ساٿين جون قبرون آهن. بُلهي جون يادگار ماهيون هاڻوڪي پڪي روڊ سان آهن. اڳي، پٿرن جون اهي ننڍڙيون ننڍڙيون ڍِڳيون ست اٺ يا شايد اڃا به وڌيڪ هيون، جيڪي مون پاڻ به ڏٺيون هيون. پر هاڻي فقط ٻه پئي نظرآيون. گهڻو ممڪن آهي ته ايندڙ ڪجهه وقت اندر اهي ماهيون سري کان غائب ٿي وڃن.
بلهي جو قصو ڏاڍو دلچسپ آهي. سورهيائپ جو واقعو! جنهن جو پنهنجو خالص سنڌي ٻروچڪو انداز آهي. بُلهي جو قصو مرحوم تاج صحرائي صاحب جي ڪتاب ’سنڌو تهذيب‘ ۾ ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي ’جنگ ناما‘ ۾ تفصيل سان ڏنل آهي. پر انهن مان گهڻن سوالن جا جواب نٿا ملن. بُـلهو کوسو هڪ بهادر ڪردار هو، جنهن لاءِ چون ٿا ته هن ويڙهه دوران جتي جتي قدم رکيو، ماڻهن سندس دليريءَ کي ياد رکڻ لاءِ انهن جاين تي ننڍڙيون ننڍڙيون ماهيون ٺاهي ڇڏيون. وک وک تي ماهي ٺاهڻ جو هي مثال سڄي سنڌ بلوچستان ۾ اڪيلو آهي. سر زمين تي باقي بچيل فقط ٻن ماهين کي مون ڪئميرا ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو. پڪ سان ٻيون ماهيون ان روڊ جي اڏاوت دوران ڊهي ويون آهن جيڪو سيوهڻ کان ڀت جبل ڏانهن ڪڍيو ويو آهي. ان روڊ ٻيا به نقصان ڪيا آهن جن جو ذڪر اڳتي ايندو.
اسان بُـلهي جي قبرستان واري بٺيءَ تي چڙهي وياسون. هتي پنج اهم قبرون هيون. هي سُپيسر ڍوري جي شاخ تي هڪ بُٺي هئي. شاخ برساتن ۾ وهي هلندي آهي، هن وقت به شاخ جي هڪ دٻي ۾ پاڻي بيٺل هو. هن بُٺيءَ کي ’بُلهي جي ٽڪري‘ به چوندا آهن. هي قبرستان هو، پنج قبرون هڪ هنڌ ۽ ڇهين ٻئي پاسي هئي. انهن تي اڇي چُن جو ليپو ٿيل هو.
فيٰ لحال بخاري صاحب ئي اسانجو سونهون هو. هن قصو ٻڌايو، ”بُلهي وارن جو جنگواڻي جمالين سان جهيڙو هو (جن جا مقبرا هليلي طرف آهن) جهڳڙو به هڪ چوريءَ تان ٿيو. هُنن هِنن جو مال هنيو ۽ جهيڙو ٿي پيو. پوءِ وري هِنن هُنن کان پلاند ڪيو ... جيئن اسان وٽ ٿيندو آهي. پڇاڙيءَ هي دشمني ايتري وڌي وئي جو هڪ ڌر ٻي ڌر کي چئلينج ڏنو ته، ’اسان اچون ٿا‘ ... اها ڳالهه بلهي کي ٻڌايائون. انهن جا گهرڙا اولهه پاسي ٿورا پرتي آهن، جيڪو سڄو ڳوٺ ساڙيائون ...
... پوءِ جڏهن هن کي (بُلهي کي) ٻُڌايائون ته ’جمالي وڏو لشڪر وٺي پيا اچن ... ۽ توهان پاڻ ۾ تمام ٿورا دوست آهيو، انڪري بهتر آهي ته في الحال ڀڄي وڃو ۽ وڃي ڳوٺ جو پاسو وٺو، تيسين تون به ڪجهه تياري ڪر!‘ ... ان تي جواب ۾ هن چيو ته، ’اها گِلا جهڙي ڳالهه آهي ... هيءَ بُٺي چُري ته بُلهو چُري! ... هِتي مقابلو ٿيندو، هن جاءِ تي وڙهبو! ...
... پوءِ جڏهن هُو (جمالي) سامهون ظاهر ٿيا ته هي (بُلهو ۽ سندس ساٿي) هتان انهن تي حملي لاءِ ڊُڪيا ... پوءِ هي (بُلهو ۽ سندس ساٿي) اتي ئي شهيد ٿي ويا/مارجي ويا ... هُو جتان جتان جنهن واٽ سان ويا آهن، ماڻهن اتي ماهيون ٺاهيون آهن.“
بُلهي جي بُٺي جيتوڻيڪ ڪائي ماٿريءَ ۾ اندر نه آهي پر اها ان سرشتي سان جڙيل آهي جيڪا ڪائي ماٿريءَ کي جوڙي ٿي. انڪري، ايئن چئي سگهجي ٿو ته بلهي جون بٺيون يا ٽڪريون ڪائي ماٿريءَ جي ڪنڌيءَ تي آهن. سُپيسر ڍورو اڳتي هلي نُڪي بٺيءَ وٽ گبر بند وٽان لنگهي ٿو جيڪو ڪائي ماٿر ۾ شامل آهي. ڪائي خود هڪ ثقافتي ڪامپليڪس يا تهذيبي هندورو آهي جنهن ۾ پٿر جي دور کان آمري، سنڌو ۽ پوءِ جون تهذيبون اڀرنديون ۽ ارتقا ڪنديون آيون آهن.
بـُلهي جي بٺيءَ تي بيهي اسان ڪجهه قديم ٺڪريون کنيون. انور پيرزادي مُقام کي ڏاڍي حسرت سان ڏٺو ۽ ڏاڍي درد سان چيو، ”هن جاءِ تي آڻي توهان ڏاڍي ثواب جو ڪم ڪيو آهي. ان سائيٽ کي جنهن ريت هوا کائي رهي آهي، ممڪن آهي ته ٻئي ڀيري جڏهن اچون تڏهن گهٽ ۾ هيءَ قبر (هن اوڀر اتر واري ڪنڊ تي هڪ اهم قبر ڏانهن اشارو ڪيو) هجي ئي نه!“
”گهڻي ڀاڱي چون ٿا ته اها ئي اڪيلي قبر بلهي جي آهي!“ بخاري صاحب ٻڌايو، ”باقي هي (ٻيا) ڀائر ۽ دوست هئس!“
”شاباس!“ انور جي دل مان درد جي هڪ ٻي دانهن نڪتي.
قبرستان جي حالت ۽ قبرن جون تصويرون ڇڪڻ کان پوءِ اسان تڙ تڪڙ ۾ جيڪي ٺڪريون ميڙيون، اُهي ڪافي دلچسپ هيون. جيپ ۾ ويهڻ کان اڳ اسان اهي ٺڪريون هڪ ڀيرو ٻيهر جاچيون.
بخاري صاحب محتاط راءِ ڏني، ”انهن ۾ ميچئُر انڊس جون وصفون آهن ، خاص ڪري سوراخدار ٺڪري آهي، ڳاڙهي ٺڪري به آھي جن ھن تي ڪاري رنگ جا چٽ ٺهيل آهن يعني بلهي جي بُٺي قبرستان ٿيڻ کان هزارين سال اڳ سنڌو تهذيب جي ھڪ آبادي ھئي... ان وقت يقينن ان دُٻي ۾ وڌيڪ پاڻي هوندو جيڪو هتي پاڻيءَ جو سڀ کان مکيه ذريعو آهي.
اڃا گاڏي گيئر ۾ ڪونه پئي هئي جو هڪ مقامي همراهه گاڏي ڏسي تڪڙا تڪڙا قدم کڻي آيو ۽ حال احوال ورتائين. هي الله بچايو نوحاڻي هو. ٻڌايائين، ”بلهو کوسو هو، بلهي ۽ ڀائرن جون پنج قبرون آهن، ڇهون هڪ نوحاڻي آهي سائينداد!“
”بلهي جي قبر ڪهڙي آهي؟ ۽ سائينداد جي ڪهڙي؟“ اسان ھن کان پڇيو.
”يار! اها اسانکي خبر نٿي پوي! اها وڏي وقت جي ڳالهه آهي. ٻه ٽي سال پراڻي ڳالهه آهي!“ (اصل ۾ هيءَ ڳالهه ٻه ٽي صديون پراڻي آهي) ڳوٺاڻن همراهن کي وقت ۽ سالن جي خبر اصل ڪونه پوندي آهي. آئون نٿو چئي سگهان ته اها سندن خوش قسمتي آهي يا بدقسمتي. ڇو ته ڏاهپ ڏنڀ ڏيندڙ شئ آهي.
”ڀلا جهيڙو ڇا تي ٿيو هو؟“ مون پڇيو.
”جمالين سان جهيڙو هو ... چون ٿا ته جمالين جي مائي اچي سام ويٺي هئي بُلهي وٽ ... پوءِ ڀائرن چيو بلهي کي لَڏ هتان! ... بلهي چيو ته مان لڏيندس ڪونه! جڏهن ڀائر اچي پهتس تڏهن چيائين ته ’بُٺي چُري ته بلهو چُري!‘ ... پوءِ جنگ ٿي ۽ اهي مارجي ويا هليا!“ اسان کي الله بچايي نوحاڻيءَ مقامي روايت ٻڌائي.
ڊاڪٽر بلوچ ’جنگ ناما‘ ۾ اها ڳالهه ڪافي تفصيل سان لکي آهي جنهن ۾ ڇهن روايتن جي آڌار تي اصل ڪهاڻيءَ جا خدوخال ڪجهه هن ريت ظاهر ٿين ٿا، ”ڪاڇي ۾ کوسن جو هڪ پاڙو بڊاماڻي آهي. انهن ۾ بُلهو ڊڊاماڻي ساماڻو جيڪو لوڙهيون هڻندو هو. بلهي جي پيءُ جو نالو ’عرضي‘ هو . سندس ڀائرن جا نالا علي خان، جهنڊو، ۽ ميانداد هئا. سائينداد نوحاڻي ’ڪاسوٽو‘ دريجي جو ويٺل ۽ بلهي جو گهاٽو دوست هو . هڪ روايت ۾ هڪ دوست گبر نوحاڻيءَ جو نالو به اچي ٿو. بلهو ڳنڀڙاڇ (ڳمڙاچ) جو ويٺل هو جيڪو جهانگارن کان 9_8 ڪلوميٽر اتر اولهه ۾ آهي.
کوسن لوڙهيون هڻندي ڪڪڙاني نئه ۽ شهيدن جي لَڪ (جوهي تعلقي ۾) وٽ شاهاڻين جو هڪ ڳوٺ ڦُريو. ان ڦُر ۾ راڌو شاهاڻي ۽ راوت خان شاهاڻي مارجي ويا. ان کان پوءِ کوسن شاهاڻين جي زالن کي چيو، ’توهان جي وارثن جي رت جا ٽِڪا اسان جي ڪپڙن کي لڳا آهن، اهي ڌوئي ڏيو.‘ ان تي ماين ڪاريون پوتيون ڪيون ۽ مختلف بلوچ قبيلن وٽ ويون ته وير وٺي ڏيو. جڏهن ڪنهن به حامي