بُک ۽ بنيادي حق گڏ ڪيئن هلندا؟

8 نومبر 1995ع
بُک ۽ بنيادي حق گڏ ڪيئن هلندا؟

اهو معاشرو به ڪيڏو نه بد نصيب آهي جيڪو پنهنجن اڪثر ٻارن کي سندن ”ننڍپڻ“ به نه ڏيئي سگهي ۽ اهي پنهنجي ٻالڪپڻ ۾ ئي بقا جي ويڙهه وڙهڻ ۾ مصروف ٿي وڃن. اهو به ڪهرو معاشرو جيڪو ٻار کي ننڍپڻ، جوان کي جواني ۽ ٻڍي کي ٻڍاپي جو سک ڏيئي نه سگهي! چؤواٽن تي جڏهن گاڏي بيهي ٿي يا ڪنهن درگاهه تي ڪو حاضري ڀرڻ پهچي ٿو تڏهن بيشمار هٿ سندس آڏو ٽنگجي پون ٿا. نرم ۽ نازڪ ننڍڙا هٿ، شيشي جي چوڙين وارا هٿ، جهرين وارا ڏڪندڙ هٿ.... هر پاسي کان خيرات وٺڻ لاءِ آتا هٿ!
معاشري جو سڀ کان هيٺيون طبقو خيرات تي پلجي رهيو آهي ۽ سڀ کان مٿيون طبقو قرض تي. خود حڪومت به امداد ۽ قرض تي هلي رهي آهي. سڌريل دنيا، انساني شعور ۽ ملڪ جا خير خواهه چون ٿا ته ”انساني حق ڏيو!“ پر اهو عالمي تجزيو هر ڪنهن کان وسري ٿو وڃي ته ”بک ۽ انساني حق گڏوگڏ هلي نه سگهندا آهن!“ بينظير ڀٽو ڪنهن برطانوي رسالي کي انٽرويوءَ ۾ جڏهن ايئن چوي ٿي ته ”تمام گهڻن خاندانن جي آمدنيءَ جو ذريعو ٻارن جي ملازمت آهي تنهنڪري ان کي ختم ڪرڻ سولي ڳالهه نه آهي.“ تڏهن دل روئي پوي ٿي ۽ ذهن اهو سوچڻ لڳي ٿو ته ڇا اسان سماجي اذيتن کي مقدر سمجهي هميشه لاءِ قبول ڪري ورتو آهي؟
ملڪ ته ٿائيلينڊ به آهي جنهن جي ڪمائي جو وڏي ۾ وڏو ذريعو ان سياحت تي ٻڌل هو جنهن جا بنياد ”حسن جي بازارن“ تي رکيل هئا. اڄ به ان ملڪ ڏانهن ويندڙ اڪثر ايشيائي سياح صرف ان ڪارڻ تي اوڏانهن وڃن ٿا پر ٿائلينڊ جي سرڪار ايئن ڪڏهن به ڪو نه چيو هوندو ته ”اڪثر ڪٽنبن جو روزگار حسن جي بازارن تي آهي ۽ جيئن ته ان سان ملڪ ۾ سياحت وڌي آهي، تنهنڪري ان کي بند ڪرڻ ڏکيو آهي.“ ٿائيلينڊ پنهنجي نراڙ تي لڳل ان داغ مان نڪرڻ لاءِ پنهنجي صنعت ۽ پيداواري ذريعن کي ايڏو وڌائي چڪو آهي جو هاني سندس معيشت حسن جي بازارن بدران صنعتي شين جي بازارن تي اچي بيٺي آهي ۽ اتان جو سڪو (ڀات) جيڪو ڪڏهن پاڪستاني ٻارهن آنن جي برابر هو هاڻي اچي ڏيڍ رپئي تي بيٺو آهي.
ملڪن ۾ بڇڙايون پيدا ٿينديون آهن، انهن بڇڙاين تي معيشتون بيهي به رهنديون اهن پر انهن بڇڙاين کي ختم ڪرڻ ڪنهن جو ڪم آهي؟ ايئن ته ڪو ارڙهين صديءَ جو يورپي صنعتي ملڪ ئي چئي سگهيو ٿي ته انساني غلاميءَ کي ان ڪري ختم ڪرڻ ڏکيو آهي ته ملڪ جي معيشت غلامن تي بيٺي آهي. پاڪستان جي وزيراعظم جڏهن ٻارن جي مزدوريءَ تي بي وسي ظاهر ڪري ٿي ته ان مهل اسلامي جمهوريه پاڪستان جي مقدس آئين جي پيشانيءَ تي ڄڻڪ پگهر ڦڙا اچي وڃن ٿا.
ان ڳالهه تي پاڪستان ڏاڍي چڙ ڏيکاري ته هندستان جي زي ٽي ويءَ سيالڪوٽ ۾ ٺهندڙ راندين جي سامان ۾ چائلڊ ليبر جو مسئلو ٽيلي ڪاسٽ ڪيو. اهو سچ آهي ته زي ٽي ويءَ تان ٽيلي ڪاسٽ ٿيل ان دستاويزي فلم ۾ سوئڊش ٽي ويءَ ڪي ”مرچ مصالحا“ به وڌا هئا پر ان کان ته ڪو به انڪار نٿو ڪري سگهي ته سڄي دنيا ۾، راندين جي بهترين سامان جي تياريءَ ۾ نالو ڪمائيندڙ سيالڪوٽ واري صنعت ۾ پاڪستان جي معصوم ٻارن جو وڏو هٿ آهي. پاڪستان جا ٻار سڄي دنيا جي ٻارن وانگر ڏاڍا بينظير آهن، هنن کي بينظير حڪومت مان بينظير سڌارن جي اميد آهي، کين بينظير حال ۽ مستقبل جي اميد آهي.
اهو به سچ آهي ته پاڪستان جي معاشي حالت اها آهي جو ان جا گهٽ ۾ گهٽ پنجاهه سيڪڙو ڪٽنب پنهنجن هٿن سان پنهنجن ٻارن کي پورهئي تي اماڻين ٿا. سيالڪوٽ وارو راندين جو سامان هجي يا ڪنهن مستريءَ جو گئراج! جمعي نماز کانپوءِ مسيت جو در هجي يا ڪنهن وليءَ الله جي چائنٺ، ڪنهن گهر ۾ پورهيو هجي يا کيت هجن! ڀلي ته ٿر جي غاليچن واري صنعت يا ڌناري. هر جاءِ تي ٻار پورهئي ۾ مصروف آهي پر بادشاهن جون اکيون پوريل آهن. هنن جا قدم ان مهل ڏڪي وڃڻ گهرجن جڏهن هو وي آءِ پي ريڊيڪارپيٽ تان هلي هوائي جهاز ۾ چڙهن ٿا يا جلسي گاهه جي اسٽيج تي ڦولدار غاليچن تي بوٽ رکن ٿا. سندن قدم ته ڇا ڏڪندا، هو ته اهو سوچن به نٿا ته اهي نفيس غاليچا ننڍڙن ٻارن جي معصوم آڱرين جي پورهئي سان تيار ٿيل هوندا آهن، جيڪي هنن اسڪول ۾ سبق پڙهڻ ۽ راند جي ميدان ۾ ڊوڙون پائڻ جي وقت ۾ تيار ڪيا هوندا آهن.
ميرپور ساڪري کان ميرپورخاص تائين ويهين صديءَ جي هنن پڇاڙڪن سالن ۾ جيڪي خانگي جيل پڌرا ٿيا آهن، انهن مان ٻارڙن به نڪتا آهن. اهي ٻار جيڪي پنهنجن وڏڙن جي ورتل قرضن ۾ گروي ٿيا پيا آهن، پنهنجن وڏن جو ڪڏهن به ختم نه ٿيندڙ قرض لاهڻ ۾ ڳهي رهيا آهن. صرف ايترو ئي نه، مدرسن ۾ بند، پيرن ۾ ٻيڙيون ۽ زنجيرون پاتل ٻار به بينظير حڪومت ۾ اميدون رکي ويٺا آهن ته اها اڄ ئي سندن جسمن تان زنجيرون لاهيندي-ڪاش! اهو ڪم اڄ ئي ٿي سگهي!
حڪومت ٻارن جي پورهئي جو خاتمو ڪرڻ کان لاچاري ظاهر ڪري قوم کي خوش ڪو نه ڪيو آهي. هڪ ڳالهه اصولي طور تي غلط ۽ وڏي معاشي بڇڙائي آهي، جيڪڏهن ملڪ جي معيشت ڪنهن بڇڙائيءَ تي بيٺل آهي ته ان کي ختم ڪرڻ ڪنهن ٻئي جو نه خود حڪومت جو پنهنجو ڪم آهي. حڪومت ڪنهن جي به هجي، ان تي بحث نه آهي. اصل ڳالهه اها آهي ته خرابي ختم ٿئي، اها ٻي ڳالهه آهي ته قوم چاهي ٿي سڀ چڱا ڪم بينظير حڪومت هٿان ٿين ۽ ان کان اڳ جو ڪا ٻي حڪومت اهو ڪم ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌي بينظير حڪومت اهو ڪم پورو ڪري وٺي.
محترمه ڀٽو ٻه ڏينهن اڳ ٽيلي ويزن تي چئي رهي هئي، ”سڄي دنيا مالي بحران ۾ آهي، ملڪ مالي بحران ۾ آهن، اقوام متحده مالي بحران ۾ آهي، ڪميونزم ختم ٿي چڪو آهي، سرمائيداريءَ ۾ به خرابيون آهن ۽ جن ملڪن ۾ اسلامي نظام لاڳو آهي اتي به سڀ مسئلا حل ٿيل نه آهن، تنهنڪري اتر ۽ ڏکڻ جي وچ ۾ مسئلي جي نبيري لاءِ ڳالهيون ٿيڻ گهرجن!“ پر اسان چئون ٿا ته اهو درست نه آهي ته دنيا وت پئسا ڪو نه آهن. سڄي دنيا جا پورهيت پورهيو ڪري رهيا آهن پر دولت تي قبضا آهن. پاڻ کي معاشي طور آزاد ڪيو ته توهان وٽ به وڏي دولت اچي ويندي.
”پاڻڀري جٽاءُ دار معيشت“ نئين معاشي دنيا جو نئون اصطلاح آهي. يونيسيف سميت ٻيا فنڊ ڏيندڙ ادارا ٻارن کي پورهئي جي دنيا مان ڪڍي سندن پنهنجي دنيا ۾ واپس آڻڻ لاءِ بيشمار فنڊ ڏيئي رهيا آهن، ڪٽنبن جي معاشي حالت سڌارڻ لاءِ غير سرڪاري تنظيمن جي مدد ڪري رهيا آهن. هو اهو ڪجهه ڪري رهيا آهن جيڪو ڪري سگهن ٿا. افسوس! اهي فنڊ پوريءَ طرح خرچ نٿا ٿين. هن کان اڳي جڏهن حڪومت جي معرفت فنڊ ايندا هئا، ڪامورن ۾ حصو پتي ٿي ويندا هئا ۽ هاڻي تنظيمون پنهنجي ساک وڃائي رهيون آهن، خاص ڪري اهي جيڪي اسلام آباد ۾ آهن. ڪير ڪنهن تي نظر رکي؟ هر ڪو پنهنجي ڪرت کان واقف آهي انڪري هرڪو اکيون چورائي ٿو.
معيشت کي آزاد ڪيو ته سڀ ڪجهه آزاد ٿي ويندو، بک جي خاتمي لاءِ ڪم، پيداوار ۽ ڪمائيءَ جي ورڇ جو نظام بهتر ڪريو ته سڀ ڪجهه بهتر ٿي ويندو. هيءُ اولهه ۽ اوڀر، اتر ۽ ڏکڻ، پهرين ۽ ٽين دنيا جي وچ ۾ ٽنگيل سوال ته برابر آهن پر انهن جا جواب اسان جي پنهنجي ۽ معاشي سرشتي ۾ موجود آهن. ٻارن کي سندن ”ننڍپڻ جا حق“ جوانن کي ج