تؤنگ

تؤنگ:

هي ننڍڙو شهر ٿاڻي بولا خان کان 73 ڪلوميٽر اتر– اولهه ڪنڊ تي واقع آهي. تؤنگ قبرستان عام طور برفتن جي وڏڙن سان منسوب آهي جن جا وڏا ڄام لوهار ۽ ڄام آري هتي دفن آهن. ان لحاظ کان اهي لهاراڻي سڏجن ٿا. ڪن روايتن موجب آري پهريون برفت (بلفت: بُل+فت) آهي. آريءَ جي اولاد ڄام لوهار ٿيو جنهن جي قبر جي سيراندي واري پٿر تي ”لوهار علي نمردي“ لکيل آهي. ان شاهي قبر تي هاڻي مقبرو اڏيل آهي. هڪ راءِ موجب ’ڄام آري‘ لفظ اصل ۾ ’ڄام علي‘ آهي جنهن جي مڪمل صورت ’ڄام لوهار علي‘ آهي پر تؤنگ جا ماڻهو ڄام آريءَ کي جدا شخصيت قرار ڏيئي ان جي قبر هڪ بٺيءَ تي قائم چوديواريءَ اندر ٻڌائين ٿا. اها قبر رانئڪ جي اتر اولهه ڪنڊ ۾ آهي پر بدقسمتيءَ سان ان تي ڪوبه نالو ۽ تاريخ لکيل نه آهي. اڏاوتي طرز تجويز ڪري ٿي ته ڄام آريءَ واري قبر ڄام لوهار کان آڳاٽي آهي. پر ڇا واقعي اها ڄام لوهاري جي پيءُ جي قبر آهي؟ جيتوڻيڪ آرڪيالاجيءَ ۾ ان جي تصديق مشڪل آهي پر عام روايت اها ئي آهي.

تؤنگ قبرستان جتي 393 عدد عاليشان گهاڙيون آهن، جي خاص ڳالهه اها آهي ته جڏهن انهن کي غور سان ڏسبو ته انهن مان هر قبر جو نمونو، اُڪر، اوچائي ۽ ڊيگهه ويڪر هڪٻئي کان مختلف آهي. يعني هر گهاڙيءَ جي هڪ جدا حيثيت آهي. ڪاريگرن ڏاڍي سونهن ۽ فنڪاريءَ سان اهو فرق برقرار رکيو آهي. البت عام ماڻهوءَ کي سڀئي قبرون هڪجهڙيون لڳن ٿيون. انهن قبرن جي ڪراچيءَ لڳ چوکنڊي قبرن سان فنڪاريءَ ۽ عمر ۾ ڪافي هڪجهڙائي آهي پر اوچائيءَ ۾ تؤنگ جون گهاڙيون ڪافي اوچيون آهن، جيڪي 20-20 فٽن تائين وڃن ٿيون.

شمس الدين جوکئي صاحب موجب ”برفتن جي شاخ لُهاراڻين جو سترهين پيڙهيءَ ۾ سردار ملڪ اسد آهي.“ جوکيو صاحب سندن شجرو هن ريت مقرر ڪري ٿو: 1- ملڪ اسد خان، 2- ملڪ سڪندر خان، 3- سردار خان، 4- صوبدار خان، 5- سردار خان، 6- صوبدار خان، 7-احمد خان، 8- صوبدار خان، 9- عزت خان، 10- پهاڙ خان، 11- نورالدين خان، 12- ڪانڀو خان، 13- مريد خان، 14- جڙجوڪ خان، 15- کيو خان، 16- مڙجوڪ خان، 17- حمل خان، 18- لهار خان (جنهن جي نالي پويان لهاراڻي آهن).

تؤنگ ۾ لهاراڻين جي اڪثريت آهي پر هتي ٻيون ذاتيون ۽ قبيلا جهڙوڪ ڇُٽا، ڀَٽ، خاصخيلي وغيره به رهن ٿا. انهن ماڻهن جون قبرون به هن قبرستان ۾ آهن. قبرستان جا هونئن ته چار حصا آهن، 1- ڄام لهار وارو، 2- رانئڪن وارو (محمود جو قبرستان) جيڪو ڄام لوهار کان اوڀر ڏکڻ ۾ آهي. 3- ڄام آريءَ واري رانئڪ (مٿي بٺيءَ تي) ۽ 4- بونشين وارو قبرستان، انهن ۾ ڄام لوهار وارو (قبرن جو گروپ) تازو ترين يعني 16 کان 18 صديءَ جي وچ جو آهي.

قبرستان جا ٻه حصا خاص طور سندن وڏڙن مان ڄام لوهار، جيڪو برفتن جو وارث هو، پنهنجي پيءَ ڄام آري (علي)جي وفات کان پوءِ پنهنجي ننڍي ڀاءُ حمل جي حق ۾ سرداريءَ تان هٿ کڻي ويو، جنهن جا پويان حملاڻي سڏجن ٿا. هاڻي ٿاڻي احمد خان جو ملڪ اسد سڪندر ڪوهستان جي مـَلڪن جو سردار آهي.

برفتن جي حسب نسب بابت هڪ دلچسپ ڪهاڻي (نفيسه شاهه کي) پير بخش رند ٻڌائي. ان ڪهاڻيءَ موجب برفت اصل ۾ رند آهي، ”هڪ ڀيري هڪ رند آري بڊو بادشاهه جو پٽ چورائي ويو. بادشاهه اعلان ڪيو ته جيڪو ماڻهو شهزادي کي هٿ ڪري ايندو هن کي انعام ڏنو ويندو. آري بڊي بادشاهه کي پٽ موٽائي ڏنو ... بادشاهه خوش ٿي کيس حڪم ڏنو ته هو صبح کان شام تائين گهوڙو ڊوڙائي جيترو سفر ڪندو، اوترو علائقو ملندس. سج لهڻ کان ڪجهه اڳ آري بڊي جو گهڙو ٿڪجي مري پيو. آري بڊو بُل ڏيندو پاڻ اڳتي ڊوڙيو ته جيئن ڪجهه وڌيڪ زمين هٿ اچي. ان ڪري مٿس نالو پئجي ويو بُل فت. آري بڊي کي پنج پٽ هئا. سڀ کان وڏو ڄام لوهار هو. پر اها هٿرادو ڪهاڻي آهي.

” سنڌ بلوچستان ۽ افغانستان جا مسلمان نسل“ ۾ شيخ صادق علي شير علي انصاري (1901ع ۾ ڇپيل) لکي ٿو، ”نومڙين جو سردار ملڪ صوبدار خان ولد ملڪ سردار خان نومڙيو ڪوٽڙي تعلقي جو فرسٽ ڪلاس جاگيردار آهي. مون پنهنجي پهرين نوٽ ۾ ڏيکاريو آهي ته نومڙيا سومرن جي شاخ آهي پر ملڪ صوبدار خان لکي ٿو ته ’نومڙيا‘ اصل ۾ ’نهڙيا‘ جي بگڙيل صورت آهي، جيڪا سمن جي شاخ آهي.“

بخاري صاحب پنهنجي مضمون ۾ ڌيان ڇڪائي ٿو ته ”نومڙين مان هڪ نالو ملڪ هارون مغل بادشاهه اورنگزيب جي ڏينهن ۾ سامهون اچي ٿو جنهن کي راجپوت اصل جو ڄاڻايو ويو آهي. ٻيو نالو ايسب خان جو آهي جيڪو پنهنجن اٺن ڀائرن سميت راجپوتانا کان آيو ۽ مڪران ۾ آباد ٿي ويو ... اسانکي ٻڌايو ويو ته لوهاراڻين جو وڏو ’ايسب‘ تؤنگ ۾ دفن ٿيل آهي. جيتوڻيڪ اهڙي ڪابه لکت ڪنهن به قبر تي ڪونه آهي. افسوس جو قبرن تي نالا ۽ سن لکيل ڪونه آهن.“ بخاري صاحب اهو به ياد ڏياري ٿو ته ڪن ناميارن برفتن جون قبرون بلوچ ٽومبس، ملير منگهو پير ۽ ٻين جاين تي موجود آهن.



ڄام لوهار وارو قبرستان تؤنگ کان ٻه ڪلوميٽر اورتي ڏکڻ اوڀر ۾ آهي. قبرن جو ٻيو گروپ ’رانئڪن وارو‘ به ڄام لوهار واري گروپ سان لاڳيتو آهي. جيڪو پڻ ساڳئي دور جو آهي. ٽيون گروپ ڄام آريءَ واري رانئڪ جو آهي جيڪو پهرئين گروپ کان آڳاٽو آهي. ڄام آري ڄام لوهار جو پيءُ هو. چون ٿا ته آري بڊو رند هو جنهن کي پنج پٽ هئا سڀ کان وڏو ڄام لوهار هو. اهوئي ڄام لوهار جنهن جي قبر 22 فٽُ اوچي آهي. اهي بلفت سڏيا ويا ڇاڪاڻ ته پهريون بل فت ڄام آري هو.

تؤنگ کي ’تؤنگ شريف‘ به چوندا آهن. هتي سڀ کان اوچي گهاڙي ڄام لوهار جي آهي جنهن کي وڏي پير جي حيثيت آهي. مقامي ماڻهو هڪٻئي کي ”ڄاملار“ (ڄام لوهار) جو قسم به وجهن. ڳالهه ڳالهه تي چوندا، ”ڄاملار جي پِڙ تي بيٺو آهيان، ڪوڙ نٿو هڻان!“

تؤنگ ۾ سورهين، سترهين ۽ ارڙهين صدي عيسويءَ جون تقريباً 400 شاندار گهاڙيون آهن جن جي اوچائي سنڌ ۾ موجود ٻين گهاڙين کان عام طور وڌيڪ آهي. انهن ۾ سڀ کان اوچي قبر خود ڄام لوهار جي آهي. عقيدتمندن جام لوهار جي اوچي قبر تي وڏا پَڙ وجهي ان کي ڍڪي ڇڏيو آهي ۽ مٿان هڪ مقبرو اڏي، لوهي در وجهي ڇڏيو اٿائون.

زيارتين جي سهوليت ۽ پنهنجن وڏڙن لاءِ ثواب يا يادگار خاطر هندو سيٺين هتي ڪي ٿورا گهڻا ڪم به ڪرايا آهن ۽ تختيون هڻائي ڇڏيون آهن ته ڪهڙو ڪم ڪنهن ۽ ڪنهن جي لاءِ ڪيو. مثال طور هڪ تختيءَ تي ڪجهه هن ريت لکيل هو:

ڄام لوهار جا جاٽي سڀئي چئو جهولي لال

هن درگاهه تي ٽي عدد ليٽرين سيٺ پئسو مل پورج سرڳواسي گنگو مل آرلاڻي

2001-03-12 پهلاج راءِ رتلاڻي

<