تاج صحرائي

ن وارو ڏکيو ڪم هُو پڇاڙيءَ تائين ڪندو رهيو پر هُو يقيناً ان ڳالهه ۾ وڌيڪ خوش ٿئي ها ته هن کي سنڌ يا گهٽ ۾ گهٽ دادو ضلعي ۾ قديم آثارن جي کوج يا ڊاڪيومينٽيشن جي ڪا ذميواري ڏني وڃي ها!
تاج صاحب جو پنهنجو قد بُت هو. اهو درست آهي ته هن وٽ آرڪيالاجيءَ جي ڪا باقاعدي سَندَ ڪا نه هئي پر اها ڪا ايڏي وڏي ڳالهه ڪانه هئي. سنڌ جي قديم آثارن کان واقفيت ۽ تحقيق لاءِ گهڻو مواد لئبريرن کان وڌيڪ سرزمين تي موجود آهي، جنهن تي تاج صاحب کي چڱي دسترس حاصل هئي. ان دعويٰ جي ثبوت ۾ سندس ڪتاب سنڌو تهذيب جا سڀ مضمون، منڇر تي مڪمل ڪتاب، کيرٿر ۽ ٿر تي مختلف پهلوئن کان نظر، پَڻي لوڪن تي تحقيق وغيره شامل آهي. اهڙن جنوني محققن جي موجودگيءَ مان فائدو نه وٺڻ يا انهن کي مناسب ذميواريون ڏئي نتيجا نه وٺڻ سان نقصان ڪنهن جو ٿيو؟ ظاهر آهي ته فقط سنڌبابت علم جمع ڪندڙ ادارن جو.
شاباس آهي سنڌالاجيءَ کي جنهن تاج صحرائيءَ کي سندس وفات کانپوءِ پنهنجو ڪيو. ڪاش! هي ادارو هن صاحب کي سندس حياتيءَ ۾ ئي تسليم ڪري ڪو تحقيقي ڪم سندس ذمي ڪري نتيجو وٺڻ جي ڪوشش ڪري ها! تاج صاحب پيار جو جيڪو به پورهيو ڪيو، اهو ”سنڌالاجي“ آهي. ڏک فقط اهو آهي ته اسان علم ۽ تحقيق جي انهن اصل عاشقن کان سندن حياتيءَ ۾ ڪم نٿا وٺون.
مون کي يقين آهي ته تاج صاحب جيترو علم ذخيرو ڪيو آهي، سو سڀ شايع نه ٿيو آهي، يا اهو مواد اڃا به notes ۽ ابتدائي معلومات جي صورت ۾ ڊائرين ۽ نوٽ بوڪن ۾ موجود هوندو. جيڪڏهن اهو مواد هٿ ڪري جيئن جو تئين ئي شايع ڪجي ته به ايندڙ نسلن لاءِ ڪي ’اهم نشاندهيون‘ ثابت ٿينديون.
هيءُ جهان اسان جي اکين جي آڏو تبديل ٿيندو پيو وڃي. توهان سيوهڻ شهر جو ئي مثال وٺو، ان شهر ۾ هاڻي مغل دؤر جي ڪا به عمارت نه بچي آهي، سواءِ ڇُٽي اَمراڻيءَ واري مزار جي. قلندر شهباز وارو نئون ڪامپليڪس پراڻن آثارن کي گم ڪري چڪو آهي ۽ باقي رهيل حصا به جلد ئي غائب ٿي ويندا. ٻيو ته ٺهيو هاڻي اوسي پاسي واريون قديم ڪافيون به جديد ٿي ويون آهن. توهان بودلي سڪندر جي ڪافي ڏسو، جيڪا ڏسندي ڏسندي شڪل صورت بدلائي وئي آهي.
قلندر شهباز جي ڪامپليڪس ۾ باز پالڻ يا شينهن رکڻ جي روايت ٻُڌجي ٿي. اهي ڳالهيون تاج صاحب به لکيون آهن پر هاڻي شايد ئي ڪو شخص ٻُڌائي سگهندو ته باز ڪٿي پالبا هئا، ”شوباز“ ڪٿي لکيل هو ۽ شينهن ڪٿي رکيا ويندا هئا؟ اهي ڳالهيون جيڪي ڪالهه تائين سچ هيون، هاڻي ڏند ڪٿائون ٿينديون پيون وڃن. ان ڪري ضروري آهي ته تاج صاحب جون تحريرون شايع ٿين ته جيئن آئيندي ٿيندڙ ڊاڪيومينٽيشن جو سلسلو سولو ٿي سگهي.
جئين ته ڪنهن به اداري صحرائي صاحب جي حياتيءَ ۾ سندس سرپرستي نه ڪئي، ان ڪري هن جو ڪيل ڪم وکريل رهجي ويو آهي ۽ هو پنهنجي جمع ڪَيل مواد کي ترتيب ڏئي نه سگهيو. مون جڏهن تاج صاحب کي عرض ڪيو ته ”قبلا! پنهنجا اڻڇپيل مضمون ۽ ٽڙ پکڙ اشاعتون يڪجا ڪري ڏيو ته جيئن انهن کي ڪتابي صورت ۾ ماڻهن تائين پهچائجي.“ تڏهن صحرائي صاحب ڏاڍي حسرت سان چوندو هو ته، ”مون وٽ ڪو ٻانهن ٻيلي ناهي!“ صحرائي صاحب سان منهنجي ملاقات سندس وفات کان ٻه ٽي مهينا اڳ دادوءَ ۾ ٿي هئي. اُن وقت اسان جي دوست عزيز رانجهاڻيءَ پاڻ کي رضاڪار ۽ ٻانهن ٻيليءَ طور آڇيو هو ۽ صحرائي صاحب ان تي خوشي ظاهر ڪئي هئي، پر اُن وقت تائين شايد دير ٿي وئي هئي، جو مواد سهيڙڻ جو ڪم شروع ئي نه ٿيو. پر، آئون چوان ٿو ته اڃا به دير نه ٿي آهي، سنڌالاجيءَ جو ادارو اهو ڪم پاڻ به ڪري سگهي ٿو يا ڪنهن کي به ڪميشن ڪري سگهي ٿو.
تاج صحرائي صاحب 28 آڪٽوبر 2002 تي قلندر جي ميلي کان هڪ ڏينهن پوءِ شام جو ڇهين لڳي تائين گـهِري ننڊ ۾ هو. ميلي کانپوءِ ڊگهي ٿڪ بعد گهر آرام ڪرڻ آيو هو. چانهه گهريائين پر جيسين چانهه اچي، سندس اک لڳي وئي. ساڍي ستين وڳي گهر ڀاتين ڏٺو ته سندس ننڊ، ابدي ننڊ ۾ بدلجي چڪي هئي. صدارتي اوارڊ يافته سنڌ جو هي جفاڪش پٽ هاڻي لال هندي قبرستان دادو ۾ آرامي آهي.
سندس کاتي ۾ اهم ڪتاب سنڌو تهذيب ۽ منڇر ڍنڍ (انگريزيءَ ۾) آهن، جيڪي شاهڪار ڪم آهن. تاج صاحب 11 ڊسمبر 1921 تي شڪارپور ۾ ڄائو هو. 1937 ۾ بنگال واري ڏڪار ۾ رضاڪار ٿي ويو. 1951 ۾ استاد طور ملازمت ڪيائين، 1981 ۾ رٽائر ٿيو پر آرڪيالاجيءَ سان شوق شايد 1963 کان ٿيس.
تاج صاحب سان منهنجو واسطو 17 سال رهيو. ڪڏهن به نه ڪاوڙيو. ها! هڪ ڀيرو جڏهن آئون ڪنهن ريسرچ پروجيڪٽ دوران دادو ريسٽ هائوس ۾ ڪجهه دوستن سان ترسيل هئس، تڏهن هن ڪمري ۾ شراب جي هڪ بوتل ڏٺي، ڪنهن کي به ڪجهه نه چيائين پر مون سان ناراضگيءَ جو اظهار ڪيائين، ”اها شئ ڪردار ۽ ڪم، ٻنهي تي اثر انداز ٿيندي آهي!“ آئون جوابدار نه هئڻ جي باوجود ڏاڍو شرمندو ٿيو هئس. سندس ناراضگيءَ ۾ پيءُ واري شفقت هئي. سچ پچ هن مون کي پنهنجي اولاد وانگر ڀانئيو. گرميءَ ۾ هر سال جڏهن به دادوءَ کان حيدرآباد ۽ پوءِ ڪراچيءَ ايندو هو، سڀني ڌيئرن پٽن لاءِ ڄامشوري مان پلا وٺي ايندو هو. مون کي به انهن ۾ شامل ڪندو هو. ڪراچي پهچڻ سان فون ڪندو هو، ”ميان بدر! تنهنجو پلو آندو اٿم ... پرنس ڪامپليڪس مان اچي کڻي وڃ!“ اتي سندس نياڻي جي رهائش هئي.
بابا ۽ چاچا ڪمال سان ڏاڍي محبت هئس، انڪر پنهنجن ٻن پٽن جا نالا به جمال ۽ ڪمال رکيائين. پاڻ چوندو هو ”جمال جا مون تي ۽ منهنجي اولاد تي احسان آهن!“
”سائين ڪيئن؟“ مون هڪ ڀيري پڇيو هو.
”ٻي شادي پئي ڪيم، اصل پِڙ ڪڍي بيٺو هجان! جمال اچي سمجهايو ۽ ضد تان لاٿائين ... مان پنهنجن پٽن کي به چوندو آهيان ته توهان تي جمال جا ٿورا آهن!“
صحرائي صاحب جو وڇوڙو منهنجي لاءِ شفيق استاد، مائٽ، ۽ دوست جو وڇوڙو آهي.
تاج صاحب سان منهنجو واعدو هو ته سندس اڻ ڇپيل ۽ ٽڙيل پکڙيل مضمون هڪ هنڌ شايع ڪرائڻ جو بندوبست آئون ڪندس. ان سلسلي ۾ تاج صاحب جي فرزند نظام صحرائيءَ منهنجي ايتري مدد ڪئي آهي جو ڪافي ٽڙيل پکڙيل مضمونن جو فوٽو ڪاپيون مهرباني ڪري مون کي ڏنيون آهن. ڪي مضمون ۽ انٽرويو مون وٽ محفوظ آهن. انشاءَ الله انهن کي ڪتابي صورت ۾ جلد ئي آڻبو ۽ ان ۾ شامل مضمونن سان لاڳاپيل نقشا يا تصويرون به تاج صاحب جي ڇڏيل ڪتب خاني مان يا پاڻ وٽان هٿ ڪري شامل ڪبيون.
(نوٽ؛ هي سڄو مواد هن وقت خليل مورياڻي ۽ علي نواز گهانگهري وٽ اشاعت جي تياريءَ ۾ آهي).