تاريخ کان اڳ واري زماني جو آرٽ

تاريخ کان اڳ واري زماني جو آرٽ
جيستائين اپکنڊ ۾ پيليوليٿڪ ماڳن جا تفصيل شايع نه ٿيا هئا، دنيا ايئن ٿي سمجهيو ته غارن ۾ رهندڙ انسانن فقط يورپ ۾ ئي ديوارن تي نقش نگاري ڪئي آهي. اصل ۾، ايئن چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو ته دنيا ۾ قديم ترين نقش نگاري جو بچيل ۽ هن مهل تائين هٿ آيل ثبوت اپکنڊ ۾ آهي. اهو آرٽ دل جي تارن کي ڇهندڙ ۽ دماغ کي سوچڻ تي مجبور ڪندڙ پڻ آهي.
پيليوليٿڪ انسان پنهنجي سوچ ۾ فطرت پسند هو، جيڪا صورتحال پوءِ به گهڻين حالتن ۾ جاري رهي آهي. تاريخ کان اڳ واري زماني جو آرٽ جادوئي نوعيت جو آهي. ان قديم چترڪاريءَ ۾ ڏيکاريو ٿي ويو ته جانورن کي ڪيئن جهليو ۽ ماريو ويو. اها چترڪاري شڪار ڪرڻ کان اڳ ڪئي ٿي وئي. يعني شروع ۾ چترڪاريءَ ذريعي شڪار ڪيو ٿي ويو، باقي حقيقي عمل ان چترڪاريءَ جو ڄڻڪ ڪامياب نقل هو.
پيليوليٿڪ دؤر ۾، غارن واري چترڪاريءَ ۾ جانورن کي فطري انداز ۾ چٽيو ٿي ويو ۽ اهو ڪم ڏاڍي پيار ۽ تفصيل سان ڪيو ٿي ويو. ايڏو ڌيان نيوليٿڪ دؤر ۾ باقي نه رهيو هو. پوءِ وارن وقتن ۾ فطرت پسنديءَ جو اظهار پوئتي رهجي ويل لڳي ٿو.
پيليوليٿڪ ماڻهو ڪرت جي لحاظ کان شڪار هو، جنهن پنهنجو وقت جيئڻ لاءِ خوراڪ گڏ ڪرڻ ۾ ٿي گذاريو. کيس جياپي لاءِ ”آڻين ۽ چاڙهين“ واري فلسفي هيٺ ڪم ڪرڻو ٿي پيو. ٻين اکرن ۾ هو روزاني اجرت وارا پورهيت هئا، جن فطرت جي ڪارخاني ۾ ڪمايو ٿي، ممڪن آهي ته هن جي لاءِ زندگيءَ ۽ دنيا جو تصور ان کان وڌيڪ نه هجي، جنهن ۾ هو رهي رهيو هو. هن جا ڪي به خدا ڪونه هئا، ڪوبه مذهب ڪونه هو ۽ نه وري موت کان پوءِ ڪنهن زندگيءَ جو تصور هو. چترڪاري هنن لاءِ ڪا روحاني تسڪين يا اظهار جو ذريعو نه، شڪار جي ٽيڪنيڪ جو هڪ حصو هئي.
ان نقطي جي وضاحت ۾ ’ملڪ راج آنند‘ چوي ٿو، ”لڳي ٿو ته آرٽ مان روايتي لطف وٺندڙ ماڻهو هن قديم چترڪاريءَ کي فن جو شاهڪار سمجهندا. پر، سڀ کان وڏي بدقسمتي اها ٿي سگهي ٿي ته جديد لاڙن جي اثر هيٺ انهن چترن ۾ فيصلو ڪندڙ لمحن ۾ غلط تشريح ڪئي وڃي.“
اهي تصويرون اصل ۾ خوراڪ جي ڳولا ۾ ڦرندڙ ماڻهن جي صبر جي انتها آهن. هنن پنهنجي وقت جي ڊپ، حيرت ۽ اهڙن ٻين جذبن جو اظهار ڪيو آهي، اهڙا جذبا جيڪي قديم انسان پنهنجي فنا جي ڀَوَ مهل وحشي جانورن سان ويڙهه دوران محسوس ڪيا. اهڙي مهل، جڏهن هنن جي آڏو سوال هو ته شڪار کي ان کان اڳ ڀالي سان ماري ڇڏيو، جو هو توهان کي ماري وجهي.
پيليوليٿڪ آرٽ ۾ جتي ڪٿي لڳ ڀڳ هڪجهڙا عنصر آهن، پر انهن ۾ موجود اسٽائيل تي مقامي ماحوليات جو يقينن وڏو اثر آهي. جتي جتي پيليوليٿڪ ماڻهو برفاني ماحول ۾ رهندو هو، هو پنهنجو شڪار سياري جي مند لاءِ برف ۾ ڪٺو ڪري ڇڏيندو هو، پر استوائي علائقي جهڙي باقي هندستان جا قديم لوڪ شڪار کي شڪار مهل ئي کائي کپائي ختم ڪرڻ لاءِ مجبور هئا. ٻيءَ صورت ۾ گوشت ڳري سڙي ٿي ويو. ’مسٽر ملڪ راج‘ انهن ئي بنيادن کي ذهن ۾ رکي التميرهه جي روحيت (Vitalism) ۽ ڀيمبيٺڪا جي تصويري خاڪن (Silhouette) جي تشريح ڪري ٿو.
نيوليٿڪ ثقافتن جي بي لغام زندگي باهمي تعاون ۽ گڏيل سماج ڏانهن پئي وئي. ٻوٽن جي زراعت ۽ جانورن پالڻ جي انساني ضرورت ان کي فطرت جي تضادن کان آگاهه ڪيو. نيوليٿڪ ماڻهن ڏٺو ته مندون خراب ۽ سٺيون ٿين ٿيون، مينهن وسن ٿا ۽ روشن سج چمڪي ٿو. ڏڪار ۽ سڪار ٿئي ٿو. انهن تضادن هنن جي ذهنن ۾ سٺن ۽ خراب روحن جو تصور وڌو. هن روح پرستيءَ (Animism) هن دنيا کي حقيقي ۽ غيبي دنيائن ۾ ورهائي ڇڏيو. اها پيليوليٿڪ جادوءَ واري وحدت پرستي جي ابتڙ سوچ هئي. پيليوليٿڪ فن زندگي ۽ حقيقت تي ٻڌل هو، جڏهن ته نيوليٿڪ آرٽ عام مشاهدي واري حقيقت تي هڪ خيالي عظيم دنيا واري سوچ غالب ڪري ڇڏي.
ان تضاد کي ثابت ڪرڻ لاءِ Hauser همعصر قبيلن مان ٻه مثال ڏئي ٿو. هڪڙا Bushmen جيڪي اڄ به معاشي طور پيليوليٿڪ مرحلي ۾ رهن ٿا ۽ جيڪي انفرادي طور پنهنجي خوراڪ جي ڳولا ۾ رهن ٿا. انهن پڻ حيرت جي حد تائين پيليوليٿڪ دؤر جي چترڪاريءَ جهڙو ”فطرت پسند“ آرٽ تخليق ڪيو آهي. هوڏانهن، هڪ آمريڪي قبائلي (ريڊ انڊين) هڪ محقق جي شڪايت ڪئي، جنهن وڏن وارن واري سانَ جا ڪافي اسڪيچ ٺاهيا هئا. هن چيو ته، ”هن ماڻهوءَ اسان جا ڪيئي سانَ پنهنجي ڪتاب ۾ وجهي ڇڏيا آهن. ان مهل آئون اتي موجود هئس. جيڏي مهل هن ايئن پئي ڪيو، ان کان پوءِ اسان کي ڪوبه سانَ ڪونه مليو آهي.“ غالباً اهوئي پيليوليٿڪ ماڻهوءَ جو تصور آهي جنهن جي خيال ۾ چترڪاري عام حقيقت جو سڌو تسلسل آهي. نيوليٿڪ آرٽ ۾ برفاني سانَ، هاٿي، سوئر وغيره اڳتي هلي گرڀ وتي عورت کي جاءِ ڏني. جيڪا زرخيزيءَ وارن پنٿن جي ماءُ آهي ۽ اڄ ان جا ”ديوي ماتا“ جي صورت ۾ هزارين روپ آهن.
اسان ساڳئي تسلسل ۾ اڄوڪي ٽين دنيا جي زرعي ڪٽنبن ۾ موجود ريتون رسمون جاچينداسون ته اهي به نيوليٿڪ دؤر جي تصور جا پڙاڏا محسوس ٿيندا. اهو عجيب خيال اڄ به ٽين دنيا ۾ ڪنهن نه ڪنهن حد تائين موجود آهي، جنهن موجب فطرت انسان جي نقالي ڪري ٿي. اهو ئي تصور جڏهن سڌري يا بدلجي ٿو تڏهن سمجهيو وڃي ٿو ته فطرت انسان کي سندس عملن جي موٽ ۾ سزا ۽ جزا ڏئي ٿي.
فطرت انسان جي نقالي ڪيئن ٿي ڪري؟ ان تصور جي گهرائي جو ڳوڙهو اڀياس ’سر جيمس فريزر‘ پنهنجي ڪتاب ”سونهري ٽاري“ (Golden Bough) ۾ ڪيو آهي، جنهن ۾ اڄوڪي وهم پرست انسان ۽ تاريخ کان اڳ وارن مذهبي تصورن جو تسلسل پاڻ ۾ چڱي طرح ڳنڍيل نظر اچي ٿو. (هن لاجواب ڪتاب جو سنڌي ترجمو ”جادو ۽ سائنس“ ٽن جلدن ۾ سنڌي ادبي بورڊ طرفان 1959ع ۾ ڇاپيو ويو.)
اسان چئي نٿا سگهون ته ڇا هيٺئين پيليوليٿڪ دؤر جي ماڻهن ڪا چترڪاري ڪئي؟ پر پڇاڙڪي پيليوليٿڪ دؤر ۾ آرٽسٽڪ سرگرمين جا اهڃاڻ ڏسجن ٿا. هندستان ۾ سڀ کان اوائلي چترڪاريءَ بابت خيال آهي ته اها پڇاڙڪي پيليوليٿڪ دؤر سان تعلق رکي ٿي.
اٽڪل هڪ صدي اڳ پهريون ڀيرو پٿر تي هڪ چٽسالي (Rock Painting) ’مسٽر ڪارلائل‘ رپورٽ ڪئي. لڳ ڀڳ ساڳئي وقت ۾ يورپ ۾ به غارن ۾ چترڪاريون (Cave Paintings) دريافت ٿيون هيون. ان کان پوءِ ترت ئي ٻين جاين تان به اهڙيون دريافتون ٿيون جيڪي اتر اولهه پاڪستان ۾ چار گل کان اوڀر ۾ اُڙيسا ۽ ڏکڻ ۾ ڪارناٽڪا تائين آهن. هاڻي اتر پرديش جي ٽڪرين ۾ ڪومائون (Kumaon) ۾ به تصويرون مليون آهن. ڪشمير مان پٿر جون ٻه تختيون مليون آهن، جن تي اُڪر ٿيل آهي. پر سڀ کان شاهوڪار چترڪاري جا نمونا مڌيا پرديش جي ونڌيا جابلو سلسلي ۽ ان جي هڪ ڇاڙهه ۾ آهن.


اتر واري گروپ ۾ چترڪاري
ڪشمير ۾ Burzahom نيوليٿڪ ماڳ جي کوٽائيءَ دوران پٿر جون جيڪي ٻه ٿلهيون تختيون مليون آهن، انهن مان هڪ تي ڪا تجريدي ڊزائين آهي، جنهن ۾ ’مسٽر پانڊي‘ (Pande) جي تشريح موجب هڪ جهوپڙي آهي، جنهن کي گاهه مان جوڙيل گنبذي ڇت آهي. ان چِٽ جي پوئين حصي ۾ هڪ جانور ۽ ان جو پُڇ چٽا ڏسجن ٿا. هو صاحب ان تصوير کي پٿر جي دؤر