تاريخ کان اڳ واري زماني جو آرٽ

جي ٻين اُڪرن سان ڀيٽي ٿو. ساڳي کڏ مان لڌل ٻي پٿري تختيءَ تي ٿيل اُڪر 48x27cm آهي، جنهن ۾ هڪ ڦاڙهو شڪار ٿيندي ڏسجي ٿو.
ان تصوير ۾ ٻه سج، هڪ ڪتو، ٻه ماڻهو ۽ هڪ ڦاڙهو آهي. هڪ ماڻهو ڦاڙي کي پٺيان نيزو هڻي چڪو آهي. جڏهن ته ٻيو تير ڪمان تيار ڪيو بيٺو آهي. هڪ تير ڦاڙهي کي ڇاتيءَ ۾ کتل آهي. ’ڊي. پي. اگروال‘ جو خيال آهي ته ٻن سجن مان هڪ ”ڪامياب شڪار جي ڏينهن“ جي علامت هوندو ۽ ٻيو واپسيءَ جو. پٿر تي ان اُڪر جي تاريخ 2000 سال قبل مسيح ڪٿيل آهي.
هماليه جي پيرن ۾ سُيال (Suyal) نديءَ جي ڪنڌين تي دلبند (Dalband) ۽ المورا (Almora) وٽ ٻه عدد ٽاڪرو اجها آهن. اهي ماڳ ’ڊي. پي. اگروال‘ ۽ ’جوشي‘ ڳولي لڌا هئا. اتي ڪنهن مرڪزي خيال تي ٿيل اُڪرن ۾ انسان، جانور ۽ ڪجهه ٻيون نشانيون چٽيون ويون آهن. انسان لَڪڻ جهڙا آهن، ڪي تير واري شڪل جهڙا آهن. هڪ چٽ ۾ ٻه ماڻهو پاڃاريءَ جهڙي ڪا شئي کنيو پيا وڃن. ٻين چٽن ۾ هڪ ڊگهو دوناڙي جانور، هڪ لومڙ ۽ هڪ گهڻين ٽنگن واري مخلوق غالباً ڪرڙي آهي. اهي جاميٽريڪل ڊزائنون آهن ۽ انهن جي معنيٰ نڪري نه سگهي آهي.
سڀ کان پراڻيون تصويرون ڪاري رنگ ۾ ۽ مبهم آهن ۽ انهن جا لينگها ٿلها آهن. انهن جي مٿان ڳاڙهيون تصويرون لڪڻ جهڙي اسٽائل ۾ آهن. ننڍي اجهي ۾ برش جو ڪم تمام عمدو آهي. آخري ۽ سڀ کان مٿيون ڪم اڇي رنگ جي ٿلهن لينگهن ۾ آهي. انهن تصويرن بابت هڪ مقامي ڪٿا آهي جيڪا چوي ته ٻن ڄڃن جي وچ ۾ تڪرار ٿي پيو ۽ ان جنگ جون تصويرون رت سان ٺاهيون ويون. هڪ غار کي رهائشي ڊپازٽس آهن پر محققن کي ان هنڌان ڪي به اوزار نه مليا. ان ڪري انهن تصويرن جي تاريخ ڪڍڻ ڏکيو آهي. بهرحال، اتي ڌاتوءَ جي ڪابه شيءِ ڪونه هئي ۽ نه وري پالتو جانور جو ڪو ثبوت هو. هڪ تصوير ۾ انسانن جهڙيون شڪيون هٿ هٿ ۾ ڏئي ڄڻڪ نچي رهيون آهن. اهي تصويرون ڏسڻ سان مڌيه پرديش واريون پٿر تي چٽساليون ياد اچي وڃن ٿيون، جيڪي چالڪوليٿڪ دؤر جون آهن. يقينن هيءَ ٽن قسم جي چترڪاري هڪ ڊگهي عرصي جي نمائندگي آهي.


مرڪزي گروپ
مڌيا پرديش جون ونڌيا ٽڪريون جڏهن اتر پرديش ۾ داخل ٿين ٿيون ته اهي ڪيمور (Kaimur)سلسلو سڏجن ٿيون. اهي ٽڪريون پيليوليٿڪ ۽ ميسوليٿڪ ماڳن سان ڀريل آهن. ان علائقي ۾ زبردست ٻيلا، جهنگلي ميوا، زير زمين کاڄڙو ٿڙ ۽ پاڙون ۽ شڪار به جام آهي. قدرتي ٽاڪرو اجهن مختلف عنصرن کان بچاءُ ٿي ڪيو. هي علائقو ڇپن تي چٽساليءَ سان ڀريل آهي. ان قديم چترڪاري جا گروپ آدم ڳڙهه، مهاديوَ ۽ ڀيمبيٺڪا ٽڪرين ۾ آهن. ڀيمبيٺڪا ڀوپال کان 45 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ آهي. هن 10 چورس ڪلوميٽر جي علائقي ۾ اٽڪل 800 ٽاڪرو اجها آهن، جن مان 500 ۾ چترڪاري موجود آهي.
ڀيمبيٺڪا ۾ ٿيل چترڪاريءَ ۾ هڪ هنڌ ڍڳا، هٿن جا نشان وغيره موجود آهن. هڪ منظر ۾ هڪ شخص هاٿيءَ تي سوار آهي، ڪجهه گهوڙيسوار به آهن. شڪار جي منظر ۾ ڳئون، هرڻ، ڦاڙها ڏيکاريا ويا آهن، ڪجهه جهنگلي ڍڳا، جن جو شڪار مهل پيڇو ڪيو پئي ويو، ٽڪريءَ تان هيٺ ڪرندا ڏيکاريا ويا آهن.
پهرين دؤر جي چترڪاري سائي ۽ گهري ڳاڙهي رنگ ۾ ٿيل آهي. اوائلي تصويرون سانن، هاٿين، چيتن، گينڊن ۽ سوئرن جون آهن. اهي گهڻو ڪري وڏيون، ڊيگهه ۾ ٻن کان ٽي ميٽر آهن. انهن مان ڪجهه پاڻي لڳڻ سان نٿيون ڊهن، پر انهن مان گهڻين تي جاميٽريڪل ڊزائينون آهن. سائي رنگ جون تصويرون ناچن جون آهن، جڏهن ته ڳاڙهيون شڪارين جون آهن.
ٻئي دؤر جون تصويرون ميسوليٿڪ دؤر جون آهن. ان دؤر ۾ موضوع وڌي ويل آهن، پر تصويرن جي سائيز ننڍي آهي. شڪار جا منظر غالب آهن. شڪار جا اوزار منظر غالب آهن. شڪار جا اوزار نوڪدار نيزا، تير ۽ ڪمان آهن. هاٿي، سان، چيتو، سوئر، هرڻ، سرهه ۽ ڪٿي ڪٿي پکي به ڏيکاريل آهن.
قبائلي ناچن (Communal dances) مان گڏيل موضوع ملي ٿو، ڪنهن ڪنهن وقت انسانن کي نقاب (Mask) به پارايل آهي. جانور ته فطري شڪل ۾ چٽيل آهن پر انسان اسٽائل سان چٽيا ويا هئا. ڪنهن ڪنهن وقت ماڻهو زيورن سان سينگاريو ويو يا مٿي جو لباس تفصيل سان ٺاهيو ويو آهي. عورتون ٻنهي صورتن ۾ يعني اگهاڙيون يا ڪپڙن ۾ ڏيکاريون ويون آهن. هتي پٿر تي اڪريل تصويرون به آهن، جيڪي جانورن جون آهن.
ڪي ڪي منظر جيڪي ٻه ٻه ٽي ٽي ڀيرا چٽيا ويا آهن، وڌيڪ خاص اهميت جا ٿي سگهن ٿا. مثال طور هڪ وڏو سوئر مختلف ڇپن تي ڪيئي ڀيرا چٽيو ويو آهي. هڪ اهڙي ڍڳي جو منظر ٽي ڀيرا ورجايو ويو آهي، جنهن کي سَونڍ جهڙو دوناڙ آهي ۽ هڪ ٻئي جانور ۽ انسان جو پيڇو پيو ڪري. هڪ کيکڙو انسان جي اڳيان پيو ڊوڙي. ’مسٽر وڪانڪر‘ (Wakankar) ان جي تشريح ”ٽن قبيلن جي لڙائي“ ڪري ٿو ۽ انهن جانورن کي سندن ٽوٽم سڏي ٿو.
هڪ منظر ۾ هڪ ٻار جي تدفين ڏيکاريل آهي، جنهن ۾ ان جا والدين سندس موت تي ڏکويل آهن ۽ منهن مٿو پٽي رهيا آهن.
ٽئين دؤر جون چالڪوليٿڪ تصويرون زرعي برادريءَ سان تعلق جي نشاندهي ڪن ٿيون. انهن جي ڊيٽنگ بهرحال حالاتي شاهدين جي بنياد تي ڪئي وئي آهي.
زرعي دؤر جي ابتدا
اتر اولهه هندستان (پاڪستان) جي نيوليٿڪ ثقافت جو هڪ مثال ڪوئٽا ويجهو ڪِلي گل محمد آهي. ان جهڙيون ڪافي ٻيون ثقافتون پوءِ سنڌو تهذيب تائين جاري هيون. انهن نيوليٿڪ لوڪن جي رهڻي ڪرڻي جي ڍنگ بابت ماهرن جو خيال آهي ته اِهي پِيش، ڪانن ۽ شاخن جي مدد سان جهوپڙيون ٺاهي، انهن کي مٽيءَ جي گاري سان ليپي ڇڏيندا هئا ۽ هنن وٽ چقمقي پٿر ڇلڻ واري صنعت موجود هئي.
ان مرحلي مان هيل تائين ٺڪراٽو هٿ ڪونه آيو آهي. البت هتان پالتو جانورن جهڙوڪ رڍن ۽ ٻڪرين جون هڏيون ملن ٿيون. پٿر جا ٻه ڏاٽا مليا آهن، جن سان پوکيءَ جي شاهدي ملي ٿي. ڪلي گل محمد جي ٽن ثقافتي مرحلن مان پهرين کان ٽئين تائين پٿري صنعت جي اؤسر چٽي آهي. پهرين مرحلي مان ملندڙ بليڊ 34 کان 35 ملي ميٽر ڊگها آهن. پوءِ وارا سائيز ۾ ننڍا آهن.
بولان واري مهر ڳڙهه ثقافت جنهن جي کوٽائي 77-1976ع ۾ ٿي. ان ۾ ڪچيون سرون استعمال ٿيون آهن. اتان هڏين جا اوزار، بليڊ ۽ جاميٽريڪل مائيڪرولٿس ۽ پٿر جا تيشا مليا آهن. هتي اوائلي ٺڪراٽي سان نيوليٿڪ سطح 6000 قبل مسيح تائين وڃي ٿي.
ڪشمير ماٿري پلائيسٽوسين زماني ۾ وسيع ڍنڍ هئي ۽ سمجهيو وڃي ٿو ته ٻئي انٽر گليشئل دؤر دوران ڌرتيءَ جي اڀار سبب اهي ڍنڍون وهي ويون ۽ جهلم نديءَ کي جنم ڏنائون. هتي نيوليٿڪ لوڪن ڪاريواز جا پوٺا والاريا، جيڪي پلائسٽوسين ڍنڍن جي پيٽن جون پاڇيون هيون..










ڀيمبيٺڪا: ناچُن جون تصويرون ڳاڙهي ۽ سائي رنگ ۾ آهن. (ٽيون پيليوليٿڪ دؤر)


وجئه ڳرهه (مرزا پور): ڳوُڙهي ڳاڙهي رنگ ۾ گينڊي جو شڪار- (ميسوليٿڪ دؤر)

پٿر تي کوٽائي ڪري ٺاهيل تصوير (42 x 27 cm) شڪار جي تصوير جنهن ۾ ٻه سج آهن.

ڀيمبيٺڪا ۾ شڪار جون ٻه تصويرون، شڪارين کي ”نقاب“ پاتل آهي.

ڀيمبيٺڪا: ميسوليٿڪ