تعليمي ماحول هڪ قومي ضرورت

20مارچ 1996ع
تعليمي ماحول هڪ قومي ضرورت

19 مارچ جون اخبارون سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ شاگردن ۽ رينجرز جي ٽڪراءَ واري واقعي سان ڀريل آهن. جيڪڏهن يونيورسٽيءَ کي علم جي هڪ وڏي باغ سان تشبيهه ڏجي ته پوءِ ذهن ۾ سوال پيندا ٿيندو ته ان باغ جا مالهي، گل ۽ لاتيون لنوندڙ پکي ڪير آهن ۽ ان باغ جي دروازي تي ڪي ماڻهو بندوقون کڻي ڇو بيٺا آهن؟ هن سوال جو جواب ڪنهن کان وٺجي؟ اسان ڏسون ٿا ته سنڌ يونيورسٽي علم جو اجڙيل باغ آهي جنهن ۾ لاتيون لوندڙ پکي، گل ۽ مالهي سڀ موجود آهن پر ان جي ڪا آبڀاري ڪو نه ٿي رهي آهي. وڻن تي رڳو سرڻيون ئي نه، ڳجهون به اچي ويٺيون آهن ۽ رات جو چٻرا به اڏامن ٿا. هيءَ ڪنهن ”سنڀاليل باغ“ جو منظر ته ڪو نه آهي، هتان علم جون لاٽون ۽ ڪرڻا پکڙجڻ بند ٿي ويل ٿا لڳن، ادارو ماڳهي ڪا اهڙي ڏيک ڏيڻ لڳو آهي ڄڻ هيءَ ڪا اهڙي پناهه گاهه يا مسافر خانو هجي جتي رات جي پهر ۾ الائي ته ڪهڙي ڪهڙي پراسرار مخلوق پناهه وٺڻ اچي ٿي ۽ صبح جو ان کان اڳ جو سج ڪني ڪڍي، موٽي وڃي ٿي!
يونيورسٽيءَ جي شاگردن کي شايد احساس ئي ڪو نه آهي ته هو قوم لاءِ ڪيڏا اهم آهن، سچ پچ ته شاگردن مان سنڌ کي وڏيون اميدون آهن، سڄي قوم اکيون وجهي ويٺي آهي ته اسان جا سپوت يونيورسٽين ۾ وهندڙ علم جي درياهن مان ايترو پرائي ايندا جو سنڌ جا ڏک لهي پوندا. ان سوال جو جواب خود شاگردن ڏيڻو پوندو ته هو سنڌ جي خوابن جي تعبير هٿ ڪرڻ لاءِ ڪيتري سچائي ۽ محنت سان ڪوشش ڪري رهيا آهن؟ علم جو حصول ڊسيپلين کانسواءِ ممڪن ئي ڪو نه آهي. علم ئي ڇا ڪو به ڪم ضابطن تي سختيءَ سان عمل کانسواءِ ممڪن ڪو نه هوندو آهي. سنڌ يونيورسٽيءَ واري ”باغ“ ۾ رينجرز ويٺا آهن ته اها ڪا چڱي ڳالهه ڪو نه آهي، هٿئون سنڌ جي ساگردن جي مٿان هڪ وڏي چٿر آهي. پر، اها چٿر ڇو ٿي آهي؟
سنڌ خوش قسمت آهي جو هاڻي هتي سجاڳ طبقن ۾ خود تنقيدي ۽ ٻين جي تعميري تنقيد ٻڌڻ ۽ برداشت ڪرڻ جو ڪلچر پيدا ٿيو آهي. ان ڪري جڏهن اسان ايئن چئون ٿا ته سنڌ جي شاگردن تي چٿرون ٿيڻ جا ڪارڻ ڳولهڻ گهرجن، تڏهن اسان کي پنهنجي اندر ۾ به جهاتي پائڻ گهرجي. ڪٿي ايئن ته ناهي ته اسان بنيادي طور تي ڪنهن به ڊسيپلين ۾ اچڻ ئي نٿا چاهيون؟ سنڌين جو سڀ کان اهم تعليمي ادارو ڪيڏي نه بي وس چال هلي رهيو آهي! ايئن ٿو لڳي ته منڊو واريءَ ۾ ڊوڙي ڊوڙي ٿڪجي ڪري پيو آهي ۽ ٿوهرن جي پاڇي ۾ پاڻ کي سوڙهو ڪري ساهه سڌا ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهي. ٿوهرن جي اوٽ ۾ منڊڙي کي جيتري ڇانءَ ملندي اوترائي ڪنڊا به ملندا. رينجرز ۽ سندن بندوقون ٿوهن ناهن ته ٻيو ڇا آهن؟
دانهن ڪنهن کي ڏجي؟ ڪيس هلائبو ته استادن، انتظاميا ۽ مائٽن سان گڏ خود شاگردن کي به چارج شيٽ وٺڻي پوندي. دنيا ۾ ٻيون به يونيورسٽيون آهن جتي انتطاميا ”مارشل لا“ کان وڌيڪ سخت هوندي آهي ۽ هنن جون ”انتظامي ڪارروايون“ ڪورٽ مارشل لا گهٽ ڪو نه هونديون آهن. هڪ اسان جا تعليمي ادارا ۽ انهن جا شاگرد آهن جتي شاگرد نه پنهنجو پاڻ تي ڪو ڊسيپلين لاڳو ڪن ٿا، نه اداري جي ڊسيپلين کي قبول ڪن ٿا ۽ نه وري اهڙي ڪنهن ڪوشش کي ذهني طرح درست سمجهن ٿا. نتيجو اسان جي آڏو آهي. اسان پاڻ کان ئي پڇون ته اسان ڪيترا ”پرفيڪٽ“ شاگرد آهيون ۽ ڇا اسان مان ڪو اهڙو به آهي جيڪو آڪسفورڊ جي جڏي کان جڏي شاگرد کان بهتر هجي؟ ٿي سگهي ٿو سنڌ يونيورسٽيءَ ڪي اهڙا ٻه چار شاگرد پيدا ڪيا هجن جيڪي اسان فخر سان آڪسفورڊ ۽ ڪيمبرج جي سٺي کان سٺي شاگرد سان چٽاڀيٽيءَ ۾ بيهاري سگهون پر اها حقيقت اکين جي آڏو آهي ته اسان جي تعليمي ادارن مان ڊگريون حاصل ڪري نڪتل شاگرد اعتماد سان ڪا درخواست به لکي نٿا سگهن!
تعليم واري وزارت لاءِ اهو اقرار وڏي شرم جهڙي ڳالهه آهي ته ”سنڌ ۾ تعليم کاتي ۾ 70 سيڪڙو ڪرپشن آهي“ پر ان کي ڇا ڪجي اها حقيقت زهر جهڙو سچ آهي ۽ جيڪڏهن تعليم جي تباهيءَ کي نه جهليو ويو ته سنڌي قوم تباهه ٿي ويندي. آغا سراج جيڪو تعليم جو وزير آهي عام اعلان ڪري ٿو ته ”جيڪڏهن تعليم کاتي جو ڪو اهلڪار ڪاپيءَ ۾ ملوث ڏٺو ويو ته هن کي جيل موڪليو ويندو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو مون وٽ ثبوت سان آيو ته فلاڻي آفيسر رشوت ورتي آهي ته هو پاڻ ان خلاف رشوت ٽوڙ کاتي ۾ ڪيس داخل ڪندو.“ آغا صاحب جي ڳالهه لفظن جي حد تائين ته تمام ڀلي آهي پر ڇا هاڻي ثبوت مهيا ڪرڻ عوام جي ذميواري آهي؟ آغا صاحب پاڻ چوي ٿو ته کاتي ۾ 70 سيڪڙو ڪرپشن آهي. ڇا ڪرپشن جي دعوا بنا ثبوت جي ڪئي وئي آهي؟ جيڪڏهن ثبوت موجود آهي ته پاڻمرادو ايڪشن ڇو نه ٿو کنيو وڃي ۽ عوام وٽان ثبوتن جو انتظار ڇو آهي؟
سکر ۽ لاڙڪاڻي ڊويزنن ۾ ڪاپيءَ جي ڌم لڳي پئي آهي. ڪيئي امتحاني مرڪزن مان پيپر وقت کان اڳ آئوٽ ڪيا ويا. امتحاني مرڪزن جي ٻاهران ڪاپي ڪرائيندڙن جي ڊوڙ ڊڪ ۾ سوين ماڻهو شامل هجن ٿا. هڪڙن اميدوارن جي جي جاءِ تي ٻيا ڇوڪرا امتحان ڏيندا ڏٺا ويا. هي ته اهي ڳالهيون آهن جيڪي ”ٻاهران ٻاهران“ نظر اچن ٿيون. اندر ۾ ته الائي ڇا ڇا ٿي رهيو آهي.
آغا سراج به چيو ته وزيراعظم ملڪ ۾ تعليم وڌائڻ تي زور ڏئي ٿي، وفاقي وزير تعليم خورشيد ساهه به ايئن ئي چيو ته ”وزيراعظم جي حڪمن موجب فني تعليم ۽ هنري سکيا لاءِ عملي اپاءَ ورتا پيا وڃن ۽ ان تي هڪ ارب رپيا خرچ ٿيندا.“ چڱيون ڳالهيون، بلڪ تمام چڱيون ڳالهيون! پر اسان جو سوال وري به اهو آهي ته وزيراعظم جي حڪمن موجب جيڪي ڪوششون ڪيون ٿيون وڃن اهي نتيجا ڇو نٿيون ڏين؟ ڪهڙي تعليمي ۽ فني تعليمي رٿا سنڌ کي چار چنڊ هنيا آهن؟ جيڏا خرچ ٻڌايا وڃن ٿا انهن سان اٺ ڏهه چنڊ لڳي پيا سگهن پر هتي ته اوندهه جا تهن تي تهه چڙهندا ٿا وڃن! ٻه سال اڳ ڪاپي ڪلچر خلاف سنڌ ۾ قومي سطح تي ”جهاد“ شروع ڪيو ويو هو. هن سال اهو ”جهاد“ معطل يا ملتوي آهي، خبر ناهي ته ڇو؟ ڪاپي ڪلچر هڪ سڄو سارو نسل تباهه ڪري چڪو آهي. ستر ۽ اسي وارن ڏهاڪن دوران ۽ هاڻي 90 جو اڌ ڏهاڪو ”عظيم ڪاپيءَ“ ۾ لنگهي ويو! ان ڪاپيءَ اڌ پڙهيلن جي فوج ميدان ۾ لاهي سنڌ کي هڪ وڏو نقصان ۾ وجهي ڇڏيو آهي. اهو شايد ان ڪري ٿيو اهي ته سنڌ جا تعليمي ادارا ”ضرورت کان وڌيڪ سياست“ ۾ ملوث ڪيا ويا. تعليمي ادارن ۾ يونين جون سرگرميون هڪ تعميري سرگرمي هوندي پر جڏهن تعليمي ادارا شاگرد تنظيمن جون ڇانوڻيون بڻجي وڃن تڏهن تعليمي ادارن مان علمن جا نه، هٿيار هلائڻ جا ماهر نڪرندا. جڏهن هٿيار ۽ هٿيار هلائڻ جو هنر موجود هوندو ۽ ملڪ ۾ ”انقلاب“ جي ڪا وٽ نه هوندي ته پوءِ تعليمي ادارن ۽ هاسٽلن ۾ ”فرنٽ لائف“ ويڙهه هلندي ۽ نتجي ۾ ڪتاب ۽ علمي ماحول قتل ٿيندا. ستري واري ڏهاڪي کان شروع ٿيل اهو قتل عام اسي واري ڏهاڪي ۾ عروج تي پهتو ۽ نيٺ خبرون اچڻ لڳيون ته سنڌ م گريجويٽ ڌاڙيلن جو ڪال نه آهي.
تعليمي ادارن ۾ ”انقلابي هٿياربند جدوجهد“ کانپوءِ تعليمي ادارن جي انتظاميا ۽ ڪجهه شاگرد اڳواڻن يونيورسٽي فنڊن جو ”باهمي رضامندي سان حصو پتي“ جو د�