تم، تم نہ رهي – هم هم نہ رهي

جمع 23 اپريل 1999ع

آئينو

تم، تم نہ رهي – هم هم نہ رهي

”ٽيم ٽيم ڪا بات هئه صاحب!“ هڪ پٺاڻ چوڪيدار پنھنجي مالڪ کي چوي ٿو، ”اڀي ڪل ڪا بات هئه همارا سب سي بڙا دشمن روس ٿا.“ پٺاڻ جي هٿ ۾ 22 اپريل 1999ع واري اخبار هئي، چوڪيدار اها ڳالھہ سمجهڻ کان قاصر هو تہ ايترو جلدي ڪھڙو ڦرڪو ڀريو آهي جو پاڪستان ۽ روس پاڻ ۾ نہ رڳو دوست بڻجي ويا آهن پر هڪٻئي لاءِ پسنديده بہ ٿي ويا آهن؟

ٿورو وقت اڳ هندستان ۽ پاڪستان جيڪي پاڻ ۾ روايتي دشمنيءَ سبب ٽي جنگيون وڙهي چڪا آهن ۽ هاڻي بہ ايٽمي هٿيارن جي ڊوڙ ۾ شامل آهن. هڪٻئي لاءِ پسنديده ترين ملڪ ٿي چڪا آهن، واهگا جي سرحد تي واجپائي ۽ ميان صاحب جا ڀاڪر ڪنھن نہ ڏٺا؟ ان کان اڳ افغانستان جي سرحدن اندر پاڪستان ۽ روس جي ڊگهي جنگ ڪنھن ڪو نہ ڏٺي؟

ھہڙيون دوستيون ۽ دشمنيون (هڪ ئي وقت) هن کان اڳ اسان نہ ڪڏهن ٻڌيون نہ ڏٺيون! هندستان جو بال ٺاڪري ۽ پاڪستان جو قاضي حسين احمد بہ تہ اها ئي ڳالھہ ٿا ڪن تہ ڀائو! هيءَ ڪھڙي قسم جي دوستي ۽ دشمني آهي جنھن ۾ ڪشمير تان جهيڙو، ايٽم بمن جي تياري بہ جاري آهي پر ڪرڪيٽ ۽ واپار جون ڳالهيون بہ هلن پيون!

تاريخ جا قدم ڏاڍا وزني هوندا آهن. پاڪستان ۽ روس پاڻ ۾ وڙهيا هئا، ويڙھہ تہ روس ۽ آمريڪا جي هئي پر جنگ جو ميدان افغانستان ۽ ان کي ”ماهراڻي حمايت ۽ مدد“ پاڪستان جي هئي. ”جنگي حڪمت عمليءَ“ ۾ ماهراڻي حمايت ۽ مدد جون تمام گهڻيون معنائون آهن. آئون انھن معنائن کان ايترو واقف ڪو نہ آهيان. بھتر آهي تہ اهو سوال جناب رسول بخش پليجي لاءِ ڇڏي ڏجي، جنھن جنگي حڪمت عملين ۽ دنيا جي جنگين تي گهڻا ڪتاب پڙهيا آهن.

جيڪڏهن مون کان ڪو پڇي تہ دنيا ۾ ايتري غربت ۽ جهيڙو ڇو آهي؟ تہ آئون جيڪر ايئن چوان تہ جنگي هٿيار ٺاهڻ وارن ملڪن جن ۾ خاص ڪري آمريڪا ۽ يورپي پاڻ ملوث آهن، انھن مان جٺ دنيا سان ڪئي آهي. ايٽم بمن کان بين الابراعظمي ميزائيل ۽ اها ننڍڙي خوفناڪ مشين جنھن کي ڪلاشنڪوف چون ٿا ۽ ٽي ٽي جھڙا خطرناڪ پستول هندستان، پاڪستان يا صوماليہ ايٿوپيا وارن تہ ڪو نہ ٺاهيو هو؟ ۽ نہ وري هنن اهي هٿيار آمريڪا ۽ يورپي حڪومتن خلاف کنيا!ٰ ٽين ۽ چوٿين دنيا جي ملڪن کي اهي هٿيار ڪنھن سمگل ڪري ڏنا ۽ انھن هٿيارن سان ايشيا ۽ آفريڪي ماڻهن ڪنھن جا ماڻهو ماريا؟

اهي وڏن ملڪن جون ننڍن ملڪن سان دوستيون آهن تہ پوءِ دشمنيون ڇاکي چئبو آهي؟ آئون بال ٺاڪري ۽ قاضي حسين احمد جي موقف جي حمايت ڪو نہ ٿو ڪيان پر چوان ٿو، ”بھت دير ڪي مهربان آتي آتي...“ دوستين جا ٻج 1947ع ۾ پوکيا وڃن ها تہ هن وقت سڄي اپکنڊ جو معاشي، ماحولياتي ۽ ثقافتي نقشو ئي ڪو ٻيو هجي ها، هاڻي تہ فيض احمد فيض جو نظم ياد ٿو اچي جنھن ۾ هن ڏاڍي حسرت سان چيو هو.

”اسان، جيڪي هيترين مداراتن کانپوءِ اجنبي ٿي چڪا آهيون، ڪيترين ملاقاتن کانپوءِ ٻيھر آشنا ٿينداسين، ڪيتريون مهربان راتيون اچن ۽ نيٺ رت جا هي داغ ڪيترين برساتن کانپوءِ ڌوپبا؟“

چڱو ٿيو! دوستيءَ لاءِ ڀاڪر پائڻ جو رواج تہ پيو پر اهو خوف ضررو ٿئي ٿو تہ متان ڪنھن همراھہ جي بغل ۾ ڇرو نہ هجي! روس ۽ هندستان سان دوستيءَ جو سلسلو 1947ع ۾ هلي پئي سگهيو پر اسان جي قيادت غلطيون ڪيون. آمريڪي امداد جي آسري ۽ روس دشمنيءَ سبب اسان اڌ دنيا کان هونئن ئي ڪٽجي وياسين. باقي رهيو هندستان، ان کان تہ جدائيءَ لاءِ نفرتن جا ٻج هٿ سان پوکيا ويا هئا. هاڻ جڏهن روس ۽ هندستان سان ناتن جا نفرتن وارا ٻوٽا وڌي وڻ ٿيا آهن، تڏهن اسان ڏسون ٿا ڪٿي بہ ڪو آشرم جھڙا ماحول ڪونہي، ڪٿي بہ گهاٽي نم جي ڇانءَ ڪو نہ آهي، چوڌاري ٿوهر پوکيا پيا آهن ۽ جيڪڏهن ڪو وڻ آهي تہ ان تي وڻ ويڙهي بہ آهي!

آئون نٿو ڄاڻان تہ سرمائيدار ۽ ٽريڊنگ جي ذريعي اهي گهاٽيون نمون ۽ آشرمن جھڙا سک اپکنڊ جي عوام کي ڪيئن ملندا؟ جڏهن گذريل نسل (ضياءَ الحق جي مارشل لا جي خاتمي ۽ جمهوريت جي بحاليءَ تائين) ترقي پسنديءَ جي نعري هيٺ وڙهندو رهيو. تڏهن سندن ڪنھن بہ ڪو نہ ٻڌي بلڪه کين جيل، ڦٽڪا ۽ ٽارچر ڪئمپن ۾ موت ڏنو ويو هو! پر اسان ڏسون ٿا تہ اڄ صدر يلسن ۽ وزيراعظم نواز شريف جڏهن پاڻ ۾ ملن ٿا تہ سندن چهرن تي مرڪون آهن. اهي مرڪون شرمساري ۽ منافقيءَ واريون آهن يا مجبوري ۽ سچ پسنديءَ ڏانھن موٽ واريون؟

شايد، هيءَ دنيا ڪنھن هڪ ڌر مڪمل طور(يا ذري گهٽ مڪمل طور) فتح ڪري ڇڏي آهي. اڄ، نہ برزنيف ۽ اندروپوف آهن ۽ نہ وري پاڪستان ۾ ڪو فيلڊ مارشل ۽ جنرل ضياءُ الحق آهي. ميان گوربا چوف ۽ ميان يلسن جيڪا پاليسي اختيار ڪئي، تنھن نيٺ نواز شريف کي ڪامريڊ ڪري ڇڏيو. بک بڇڙو ٽول آهي، دانائن کي ديوانو ڪري ڇڏي ٿي ۽ جنگ ڪا وڏي ڳجھہ هوندي آهي جيڪا جاني دشمنين ۽ دوستين کي بہ ڪو نہ سڃاڻيندي آهي ۽ دوستن جا لاش بہ کائي ويندي آهي. اسان ۽ توهان کي بالڪل تعجب نہ ٿيڻ گهرجي جيڪڏهن اسان سڀاڻي اهو ٻڌون تہ ڪا ٻي ديوار برلن بہ ٽٽي سگهي ٿي ۽ اڄ جا سڀ کان وڏا دوست سڀاڻي جا سڀ کان وڏي اجنبي بلڪه دشمن ٿي وڃن!

وقت وقت جي ڳالھہ آهي. اڄ پاڪستان جا حاڪم هڪ نئين عالمي ”ورلڊ ٽريڊ آرگنائيزيشن“ (جنھن کي اسان سولي سنڌيءَ ۾ واپارين جي عالمي سنگت چئي سگهون ٿا) ۾ شامل آهن ۽ اهي سندن چوڻ تي ڪنھن بہ ملڪ کي سڀ کان پسنديده قوم قرار ڏيئي سگهن ٿا. پر ڪالھہ، انھن ملڪن لاءِ ويزا وٺڻ لاءِ وڏي انٽيروگيشن مان لنگهڻو پوندو هو. جيڪو ماڻهن انھن ملڪن جي هوائن مان (ڀل وچان ئي سهي) لنگهي ايندو هو، هن لاءِ لازمي هو تہ پاڪستان ايجنسين جي ٽارچر ڪئمپن ۾ رت سان غسل ڪري پاڪ صاف ٿئي ۽ ڏنڊ ۾ آزادي يا حياتي ڏيئي ٻيھر مسلمان ٿئي. هاڻي اهو وقت گذري ويو آهي تنھنڪري ڪامريڊ نواز شريف کي پنجاب يا سنڌوءَ جي پاڻين ۾ اشنان ڪري غلاظت ڌوئڻ جي ضرورت ڪو نہ آهي.

آئون هندستان، پاڪستان، روس ۽ پاڪستان جي دوستين تي خوشي ۽ ناخوشيءَ جو اظهار ڪرڻ کان بھتر سمجهان ٿو تہ اڄ اهو سوال پڇجي تہ ڇا مولانا ابوالڪلام جي ڪالهوڪي راءِ غلط هئي؟ ڇا ڪامريڊ نذير عباسيءَ جو اهو چوڻ درست نہ هو تہ روس سان دشمني نہ ڪيو؟ ڇا شيخ اياز جو اهو شعر اصولي طرح غلط هو جنھن جي هن ”نارائڻ شيام“ جي خلاف سنگرام رچائڻ جي مخالفت ڪئي هئي؟ جيڪڏهن انھن سڀني ڳالهين تي ماضيءَ ۾ عمل ٿيو هجي ها تہ اڄ اسان معاشي طور گهاٽن وڻن جي ڇانءَ ۾ هجون ها! جدا جدا ”مخلوقون“ نہ، خدا جي هڪ مخلوق هجون ها! اسان جا ڏک جيڪي اڄ ساڳيا ثابت ٿيا آهن، اڄ جون گڏيل خوشيون هجن ها!ٰ

هن سڄي پس منظر ۾ ظاهري طرح آمريڪي پاليسيءَ کٽيو آهي ۽ سرمائيدار دنيا کٽيو آهي، پر، آئون سوچيان ٿو تہ ڪٿي نہ ڪٿي اخلاقي ۽ تاريخي طرح مولانا ابوالڪلام، نذير عباسي ۽ شيخ اياز جي بہ فتح ٿي آهي! ان هوندي بہ چئبو! وقت وقت جي ڳالھہ آهي، ”تم تم نہ رهي، هم هم نہ رهي.“