تماچيءَ جي ماڙِي يا انڌن جي ماڙي

تماچيءَ جي ماڙِي يا انڌن جي ماڙي

قومي شاهراهه تي ٺٽي کان 22 ڪلوميٽر حيدرآباد طرف ٺيڪ ان هنڌ جتي اڄڪلهه ڪينجهر جو تفريح گاهه آهي، ’هيلايا‘ سڏجي ٿو. هتي هڪ قديم ۽ چوڪور پٿريلي ۽ بظاهر سادي عمارت جو کنڊر موجود آهي، عام طور تي ان کي ’تماچيءَ جي ماڙي‘ چوندا آهن پر ان نالي تي سڀ ماڻهو متفق نه آهن! مرحوم عبدالله گندري جو چوڻ هو ته اها ’انڌن جي ماڙي‘ سڏبي آهي. ان کي ’انڌن جي ماڙي‘ انڪري ٿا چون جو ڪجهه ماڻهن ان عمارت اندر وچ تي ان شڪ ۾ کوٽائي ڪئي هئي ته اتي ڪو خزانو دفن ٿيل آهي. انهن همراهن کي خزانو ته ڪونه مليو پر ٻئي ڏينهن صبح جو هُو سڀ قدرتي طور انڌا ٿي پيا، انڪري ان تي ’انڌن جي ماڙي‘ نالو پئجي ويو. هڪ ٻي روايت جيڪا مون کي سائين محمد علي مانجهيءَ ٻڌائي سا ڪجهه هن ريت آهي ته ”ٺٽي جا ٻه يا ٽي سٺا ڪاريگر هئا، جن ڪو شاندار محل ٺاهيو هو. وقت جي حاڪمن کين منع ڪيو هو ته هُو ٻي ڪا به شاهڪار عمارت نه ٺاهيندا. ان جي باوجود هنن عمارت سازي ڪئي. نافرمانيءَ سبب حاڪمن انهن کي انڌو ڪرائي ڇڏيو. ان جي باوجود هنن ڪاريگرن هيءَ عمارت ٺاهي.“

انهن ٻنهي قصن کان پوءِ به هيءَ عمارت تر خان _مغل دور جي ڪنهن نامعلوم فرد جو مقبرو لڳي ٿي جنهن جو گنبذ (شايد) ڊهي پيو آهي يا شايد ان تي ڪڏهن ڪو گنبذ رکيو ئي نه ويو، يا شايد عمارت جي اڏاوت اڌ ۾ رهجي وئي. پر ان کي ڇا ڪجي جو نوري ڄام تماچيءَ وارو عشقيه داستان پٿر جي هن ماڙيءَ کي تماچيءَ سان منسوب ٿي چڪو آهي، جيڪو بقول خلق، ”ڪينجهر تي پڙاءَ دوران نوريءَ جي پيار ۾ هتان اولهه ڏانهن کلندڙ درين مان پيو ڪينجهر جو نظارو ڪندو هو.“

ڇا سچ پچ هيءَ تماچيءَ جي ماڙي آهي؟ تماچيءَ جو وجود هڪ تاريخي حقيقت سهي پر جڏهن کان شاهه لطيف پنهنجي شاعري ۾ کيس ڳاتو آهي، تڏهن کان تماچي هڪ اهم رومانوي ڪردار ٿي اڀريو آهي، ان حد تائين جو ڪينجهر جو نالو تماچي ۽ نوريءَ کان سواءِ اڻپورو محسوس ٿئي ٿو. رومانوي داستان ۾ موجود ڄام ڪينجهر جي گندري نوريءَ سان عشق ۾ شادي ڪري کيس پَٽ راڻي بڻايو هو. ڪينجهر جي هڪ مختصر ٽاپوءَ تي نوريءَ جي قبر موجود آهي. اهو ٻيٽ اڳ موجود نه هو پر جڏهن کان ڪينجهر ۽ سونهري ڍنڍن کي ملايو ويو آهي، تڏهن کان اهو ٻيٽ بڻجي ويو آهي.

سنڌ ۾ ڄام تماچيءَ جي حڪومت 1369ع کان جنوري 1371ع ۽ 1388ع کان 1401ع تائين سمجهي وڃي ٿي. اها حقيقت آهي ته گندرا اڄ به ڪينجهر جي ڪپ تي موجود آهن، ڪينجهر به موجود آهي ۽ نوريءَ سان منسوب هڪ قبر به ... ۽ ڪينجهر جي ڪنڌيءَ تي هڪ عمارت شاهي مزاج جي نشاندهي به ڪري ٿي. هڪ ڪمري تي مشتمل هن ڪمري جون اولهه واريو دريون ڪينجهر جو منظر ڏيکارين ٿيون، بلڪل ايئن جيئن ڪينجهر ڪناري ڪو ريسٽ هائوس هجي. ڇا ڄام تماچي هن ئي جاءِ تي منزل هڻي نوريءَ سان پيار ونڊيندو هو؟ ڇا نوريءَ جو ڳوٺ اتي ئي ڪٿي هو؟ انهن سڀني سوالن جا جواب دليل گهرن ٿا، جيڪي اسان وٽ ڪونه آهن.

ڇا نوري ۽ ڄام تماچيءَ جو داستان سؤ سيڪڙو درست آهي؟ يا اهو به مهاڀارت جي ڪردارن ’شانتو ۽ گنگا ديويءَ‘ واري ڏند ڪٿا جو سنڌي نمونو آهي؟ انهن سوالن جو جواب حاصل ڪرڻ لاءِ سواءِ فلسفياڻي ۽ تنقيدي بحث جي ٻي ڪا به واٽ نه آهي. البت اسان ايترو ڪري سگهون ٿا ته هن ماڙيءَ جي ماپ طور ڪريون .

تماچيءَ سان منسوب هن عمارت جو دروازو اوڀر ۾ آهي. ڪمري ۾ ڪل چار دريون ۽ هڪ دروازو آهي جن مان ڪنهن تي به ونگ جي اڏاوت نه آهي. سڀني درين تي سردر رکي ديوارون ڪجهه مٿي ڪيون ويون آهن. دروازي جي سردر تي ته ڪو اضافي بار به نٿو ڏسجي. پٿر جي بلاڪن سان جڙيل هن عمارت جي سونهن ڪمري ۾ موجود چئن ٿنڀن سبب آهي. جيڪي اڄ ڏينهن تائين ڪمري جي ڇت کي قائم رکيو اچن. ڪمري جي فرش بندي ٿيل نه آهي. ڪمري جي ڇت جو مرڪزي حصو کليل آهي، جنهن ڪري ڪمرو روشن ۽ هوادار آهي. هوا جي گهڻائيءَ لاءِ ڪمري جي اولهه ۽ اوڀر وارين ديوارن ۾ ساڍن چئن فٽن جي اوچائيءَ تي ٻه ٻه دريون آهن، جيڪي عمارت جي ٻاهرين پاسن کان تقريباََ 8 فٽ اوچيون آهن ڇو ته عمارت پاڻ به 4 فٽ اوچي پليٽ فارم تي جڙيل آهي. هر هڪ دريءَ جي ماپ 2X2 فٽ آهي درين ۾ پٿرن جون تراشيل ڄاريون هونديون هيون، جن مان هڪ اڄ ڏينهن تائين قائم آهي. جيڪڏهن ڪو شخص اولهه وارين درين وٽ گهڙي سوا ويهي رهي ته جيڪر اتان هٽڻ تي سندس دل ئي نه چويس. سامهون ڪينجهر جو من موهيندڙ منظر ۽ دريءَ مان لنگهي ايندڙ ٿڌڙيون هوائون ماڻهوءَ تي جادوئي اثر ڇڏين ٿيون.

تماچيءَ جي ماڙيءَ جا ٿنڀا سهڻا آهن. اُڪر جي لحاظ کان اهو ڪم ڪنهن به طرح مڪلي آرٽ کان مختلف نه آهي، جنهن تي گجرات جي فن جو نمايان اثر آهي پر هي ٿنڀا مڪليءَ تي تماچيءَ جي ڇٽيءَ جي ٿنڀن وانگر ڳتيل نقاشي نٿا رکن. ماڙيءَ تي ڪابه تحرير يا سن لکيل نه آهي، البت گلڪاريءَ جا سهڻا نمونا دروازي جي چائنٺ تي، ٿنڀن تي ۽ پٿر جي ڪجهه ٻين بلاڪن تي ڏسي سگهجن ٿا، جيڪي هن وقت ماڙي جي در وٽ ميدان ۾ ٽڙيا پکڙيا پيا آهن.

اهڙا ٽڙيل پکڙيل بلاڪ ماڙيءَ جي اوڀر ۾ هڪ خاص ترتيب سان پيل آهن ۽ تونڪن/ بلاڪن جي سائيز به غير معمولي آهي. اهي شايد سردر آهن جن جي عام طور ماپ 6X2 فٽ يا 2X8 فٽ آهي. انهن گهڙيل بلاڪن مان ڪن تي چٽسالي ٿيل آهي ته ڪن ۾ کانچا آهن. انهن مان ڪي ڊٺل ٿنڀا آهن ته وري اڪثر بلاڪ انهن جا سردر محسوس ٿين ٿا ۽ اهي سادا آهن. هڪ بلاڪ گولائيءَ ۾ تراشيل آهي. جيڪو يقيناََ َ ڪنهن ڪنڊ ۾ سونهن وڌائڻ جو سبب رهيو هوندو. اهي وڏا بلاڪ ٽڙيِل پکڙيل ڇو آهن؟ ڇا ماڙيءَ جو ڪجهه حصو ڊهي پيو آهي؟ ڪٿي ايئن ته نه آهي ته ماڙي اڃا مڪمل به نه ٿي هئي ته ڪم اڌ ۾ رهجي ويو؟ شايد اهو ڀاڱو ماڙيءَ جي ٻاهرين حصي ۾ ڇاپري يا ڇٽيءَ جو هجي! جنهن کي وقت ڊاهي ڇڏيو آهي.

هن وقت بيٺل ماڙيءَ جي اوچائي 12 فٽ آهي، جنهن مان 4 فٽ پليٽفارم جا آهن. زمين کان دروازي تائين ڪل پنج ڏاڪا آهن. دروازي ۾ کانچن جا ڪجهه نشان آهن جيڪي ماڙيءَ ۾ ڪاٺ جي ڪنهن مضبوط دروازي جي چغلي هڻن ٿا. ٿي سگهي ٿو ته ڪمري جي ڇت وارو کليل حصو به ڪاٺ جي سهڻين ڪامن ۽ اڪر سان سينگاريل ۽ ڍڪيل رهيو هجي، يا وري ان تي گنبذ هو جيڪو هاڻي ڊهي چڪو آهي.

ماڙيءَ ۾ اندرين پاسي اولهه واري ديوار جي مرڪز وارو حصو ماڙيءَ جي تعمير واري مقصد بابت ٻڌايل عشقيه ڪهاڻيءَ کي مش