ثقافتي اڳراين ۾ ايڏو اڳتي نه وڃو!

15 مارچ 1996ع
ثقافتي اڳراين ۾ ايڏو اڳتي نه وڃو!

سونيا گانڌي شايد پنهنجي ئي لفظن تي بيهي نه سگهي ۽ جواب ۾ ٿيندڙ تنقيد نه سگهڻ سبب پنهنجي ئي بيان تان ڦري وئي. هڪ خبر ايجنسيءَ موجب سونيا چيو ته ” ڀارت پاڪستان تي ثقافتي يلغار ڪري پاڪستان کي فتح ڪري چڪو آهي ۽ اهو ڪم جيڪو فوجون نه ڪري سگهيون ، ثقافتي يلغار سان ٿي ويو!“ ممڪن آهي ته سونيا ايئن نه چيو هجي ۽ خبر ايجنسيءَ پنهنجي دل مان هڪ خبر گهڙي اها سونيا جي نالي هلائي ڇڏي هجي! پر ان ۾ شڪ نه آهي ته ڀارت جو ميڊيائي ڪلچر سنڌو ماٿريءَ جي روايتي ڪلچر تي رنگ چاڙهيندو پيو وڃي.
پاڪستان جي عالم سڳورن کي ته شايد رڳو هندستاني راڳ رنگ ککي رهيو آهي ۽ کين ڀارتي فلمون ۽ انهن ۾ نظر ايندڙ اهي منظر ياد اچي رهيا آهن جيڪي خود ڀارتي ڪلچر ۾ ڪو نه اهن. ڀارت ڳو ممبئي، ڪلڪتي ۽ دهليءَ جي ڀڙڪندڙ نائٽ ڪلبن جو ملڪ نه آهي ۽ نه وري اتي روڊن، رستن ۽ باغيچن ۾ ان ريت ” عشق جو اظهار “ ڪيو ويندو آهي جيئن ڀارتي فلمن ۾ ڏيکاريو وڃي ٿو. ڀارت به ڪو اهڙو ئي ملڪ آهي جهرو پاڪستان، بنگله ديش، سريلنڪا يا اوڀر جا ٻيا ملڪ آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڀارتي ميڊيا پنهنجي ئي معاشري جي غلط تصوير ڪشي ڪري پنهنجي ۽ ٻين پاڙيسري معاشرن جا سٺا گڻ ۽ قدر تباهه ڪري ڇڏڻ ۾ ڪا ڪسر ڪو نه ڇڏي آهي. هندستان ۾ به ٿر ۽ چولستان آهن، اتي به برپٽ، ٻيلا ۽ ڪوهستان آهن. اتي ته اهڙو ئي ڪلچر اهي جهڙو پاڪستان ۾! ته پوءِ هڪ جعلي ڪلچر پيدا ڪرڻ ۽ پکيڙڻ مان ڇا حاصل؟
هندستان جو معاشرو ”هالي ووڊ“ ڪو نه آهي نه وري هندستان ۾ ”بالي ووڊ“ ٺاهڻ سان هندستان اولهه جو ملڪ ٿي ويندو. البت اهو ضرور ٿيندو ته اوڀر جو سياڻو ڪانءُ پنهنجي حرفت ۾ ٻه ٽنگو ڦاسندو، پاڻ به ڦاسندو ۽ ٻين کي به ڏکيو ڪندو! هندستان هماليه کان الپس جي چوٽين تائين جو سفر هڪ ٽپي سان پورو ڪرڻ ٿو چاهي خدا ڄاڻي ان جو حشر ڇا ٿيندو!
پاڪستان جا مولوي صاحب ڊش ۽ وڊيو ڪلچر جي خلاف جيڪا واويلا ڪن ٿا، اها غلط نه آهي. جيڪڏهن سندن راءِ سان ڪو سئو سيڪڙو اختلاف رکي ته اها سراسر زيادتي ٿيندي. مولوي صاحبن جي دليل ۾ وزن آهي. اسان جي معاشري ۽ هالي ووڊ واري ”جعلي ڪلچر“ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي جيڪا ڊش جي ذريعي پاڪستان تي وسي ٿي . ڇا ان وسڪاري کي منهن ڏيڻ جو طريقو اهو آهي ته ڊش نه هڻجي؟ ممڪن آهي ته ان جي جواب ۾ بين وٽ به دليل هجن ۽ مولوي صاحبن جي تجويز ڪيل حل کي غلط ثابت به ڪري سگهن. پر، هڪ ڳالهه واضح آهي ته سوويت يونين کي ٽوڙڻ جي ذميوار جتي ان معاشري ۾ پيدا ٿيل سوشلسٽ بيورو ڪريسي هئي اتي يورو-آمريڪي سئٽلائيٽ جو به وڏو هٿ هو. روسي ماڻهو اها عجيب ڳالهه ٻڌائين ٿا ته سوويت يونين جي ٽٽڻ ۾ ”جينز ۽ چاڪليٽن“ جو وڏو حصو آهي! جينز ۽ چاڪليٽ سوويت يونين ۾ ”آزاد دنيا جي مزن“ جي علامت بڻجي ويا ۽ عظيم سوشلسٽ رياست ڊهي پئي!
هڪ مخصوص معاشري ۾ رهي پاڻ تي ٻيو معاشرو طاري ڪيو ته ڇا ٿيندو؟ هڪ اهڙي ڊوڙ شروع ٿيندي جنهن جو انت ڪجهه نه ڪجهه ٽٽڻ تي ٿيندو. دل کان معيشت، رياست ۽ معاشري تائين ڪجهه به يا سڀ ڪجهه ٽٽي سگهي ٿو. پاڪستان ۾ اڃا جاگيرداري پيداواري رشتا قائم آهن ۽ انهن رشتن ۾ جڪڙيل ماڻهن کي ”ٽائم اڪاناميءَ“ جي رشتن جي ترغيب ڏني وڃي ٿي جن تي ڪو هلڻ به چاهي ته هلي نٿو سگهي! معاشرتي لاڙن ۽ رشتن جو تعين پيداواري ذريعن موجب ئي ٿيندو آهي. جتي فقط ڏاند گاڏي هلندي هجي اتي بنا ڪنهن متبادل ڏيڻ جي تڙ تڪڙ ۾ ڏاند ۽ گاڏيءَ جو پاڻ ۾ قائم رشتو ٽوڙن سان ڪهڙو فرق پوندو، سواءِ ان جي ته اها گاڏي به بيهي رهي!
اسان ايئن ڪو نه ٿا چئون ته ڏاند ۽ گاڏيءَ جو رشتو ٽٽڻ نه گهرجي ۽ ان جي جاءِ تي ٽريڪٽر کان اڳتي واري ٽيڪنالاجيءَ جا خواب نه ڏسجن. اسان ڊش جي مخالفت به نٿا ڪيون ڇاڪاڻ ته ڊش اسان جي لاءِ رڳو ناپسنديده شيون نٿو آڻي پر علم جا اهڙا خزانا به کڻي اچي ٿو جن کانسواءِ معاشي ۽ ذهني ترقيءَ جي رفتار تيز ڪرڻ ممڪن نه آهي. ”اطلاع“ جي دروازي تي ڪنهن کي لٺ بردار داروغو ٿي بيهڻ جي اجازت ڏئي نٿي سگهجي. ماڻهوءَ جو حق آهي ته ”اطلاع“ حاصل ڪري. اها اجازت ڪنهن کي به نٿي ڏيئي سگهجي ته هو عوام تائين اهو اطلاع پهچڻ کان روڪي ڇڏي جيڪو ڪنهن خاص طبقي کي پسند ناهي! هوا ۾ ڀانت ڀانت جا جيوڙا موجود آهن پر ساهه کڻڻ تي بندش ته نٿي وجهي سگهجي! ان ئي هوا مان آڪسيجن کڻڻي آهي ۽ انهن جيوڻ کي منهن ڏيڻو آهي. هونئن به هاڻي اهو زمانو ڪو نه آهي جو سئٽلائٽ جي لهرن کي جهلي سگهجي!
سونيا گانڌي جيڪڏهن پاڪستان تي ڪامياب ڪلچر يلغار جي دعويٰ نه به ڪئي آهي تڏهن اها به ڳالهه غلط ڪو نه آهي. معذرت سان! اسان جي وڏن وڏن مولوي صاحبن ۽ عالمج سڳورن جا گهر به فتح ٿي چڪا آهن. معاف ڪجو! ڳالهه رڳو ناچ گاني واري ڪلچر جي ڪو نه آهي. هڪ ”جنون ڪلچر“ به آهي. هڪ اهڙو جنون جيڪو خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته اهو گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ ته ڪڏهن به ڪو نه رهيو آهي! هاڻي، گذريل 20-25 سالن کان جنون جي اها نئين صورت پاڙ هڻي چڪي آهي جنهن جو بنياد ”زهريلن بنيادن“ تي رکيل آهي. اسان ڏٺو ته ڪرڪيٽ مئچ جڏهن هندستان پاڪستان جي وچ ۾ ٿي رهيهئي ته اها ”اسلام ۽ ڪفر“ جي جنگ هئي، اسان اهو به ڏٺو ته جڏهن اها مئچ سريلنڪا ۽ ڀارت جي وچ ۾ ٿي اها ”رام ۽ راوڻ“ واري لڙائيءَ جو پس منظر کڻي سامهون آئي، ان حد تائين جو تماشائين ٻيو ڪو چارو نه ڏسي اسٽيڊيم کي ئي راوڻ جو شهر لنڪا سمجهي ٻيهر باهه ڏيئي ڇڏي!
اهو صحيح آهي ته پاڪستان جي هار تي سڄو پاڪستان ”ڏک ۾ نڍال“ ٿي ويو هو پر ان جي ذميواري به ان ميڊيا تي آهي جنهن ”ڪرڪيٽ جنون“ پکيڙيو، پوءِ کڻي اها ميڊيا پاڪستاني ئي ڇو نه هجي! اها به فطري ڳالهه آهي ته ڀارتي عوام کان ڀارتي ٽيم جي هار برداشت نه ٿي ۽ هنن پنهنجي ٽيم تي ”آءِ ايس آءِ“ کان پئسا وٺڻ جو الزام لڳايو. پر ڪلڪتي واري اسٽيڊيم کي جن ماڻهن راوڻ جو محل سمجهي باهه هنئي، انهن سڄي هندستان جي ترجمان ڪو نه پئي ڪئي. ان سڙندڙ لنڪا ۾ اهڙا هندستاني به هئا جن ”اسان شرمندهه آهيون، سريلنڪا کي فتح مبارڪ!“ جا پوسٽر جهولايا هئا!
هندستان پاران ثقافتي يلغار اڄ کان نه، شروع کان جاري آهي. پاڪستان ۾ اڙدو عام فهم ٻولي نه هجي ها جيڪڏهن هندستاني فلمون هتي ڪڏهن به نه هليون هجن ها! هندي ٻولي جيڪا سرحد ٽپڻ کانپوءِ پاڪستان ۾ اڙدو بڻجي پوي ٿي، جو ڦهلاءُ صرف فلمن ۽ ريڊيو جي ڪري ٿيو آهي. اها ثقافتي يلغار نه آهي ته ٻيو ڇا آهي؟ هندستاني ثقاف جي يلغار رڳو ٻوليءَ جي صورت ۾ ته ڪو نه ٿي آهي؟ ڇا تاريخدان تاريخ جو ڪو اهڙو باب کولي سگهن ٿا جنهن ۾ اهو ٻڌايل هجي ته پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ ۾ ڪڏهن ”گهيراءُ جلاو!“ ٿيو هجي ۽ اهڙي دهشتگردي ٿي هجي جو ماڻهو اکين ۾ رت لاهي هڪٻئي کي بيگناهه ماريندا هجن! باهين جا منظر اسان هندستان ۾ اجهو ايئن ڏٺا، لنڪا کان ڪلڪته اسٽيڊيم تائين جو هڪ ڊگهو تسلسل، جي