2020-06-18
داخلا نمبر 80
عنوان جبلن ۾ ڦاٿل سنڌو
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 1915
داخلا جو حوالو:
هن داخلا جون تصويرون نه مليون
جبلن ۾ ڦاٿل سنڌو
هندو ڏند ڪٿا موجب ڪئلاش جبل مهاديو شو جو اَسٿان آهي. مهاديو جو هڪ نالو ڪئلاش پتي به آهي. جڏهن ته هماليه سندس وارن جون جٽائون يا چڳون آهن. ڏٺو وڃي ته شو ڀڳوان پنهنجين جٽائن ۾ ندين کي اهڙو لوهه ڪيو آهي جو اهي ڊوڙي ڊوڙي ٿڪجي پون ٿيون پر انهن کي واٽ نه ٿي ملي. ندين کي شايد واٽ ملي به ڪو نه ها جيڪڏهن ڪو ديوتا سندس واٽ نه ٺاهي ها!
رگ ويد ۾ چيل آهي ته “سنڌ جي واٽ وروڻ ديوتا ٺاهي آهي.” ارضيات جا ماهر چون ٿا ته، سنڌوءَ پنهنجي واٽ پاڻ ئي ٺاهي آهي. سنڌو پاڻ به ديوتائي صفتون رکندڙ هستي آهي، جنهن نه رڳو پنهنجي واٽ ٺاهي پر پنهنجي نالي سان سڏجندڙ زرخيز ماٿريءَ کي به جنم ڏنو آهي.
هماليه جي ورن وڪڙن مان پاڻ ڇڏائي، سنڌو اڃا آزاد ئي مس ٿي ٿئي ته، اٽڪ وٽ جبل سندس دڳ جهلي بيهي ٿو. وروڻ ديوتا يا سنڌوءَ اتان به دڳ ٺاهڻ لاءِ جبل سان مهاڏو اٽڪايو ۽ دڳ ورتو آهي، پر هيءُ ڪهڙو دڳ آهي؟ هتي سنڌو جبلن جي مضبوط ٻانهن ۾ لڇي ۽ ڦٿڪي ٿي. ڪالا باغ کان هيٺ سنڌوءَ ڪيڏا به وهڪرا بدلايا هجن پر ڪالاباغ وٽ سنڌو لکن سالن کان اتان ئي وهي رهيو آهي. هائو! انهن ئي جبلن ۾ اٽڪ کان مٿي هڪ لنگهه اهڙو ٻُڌجي ٿو جيڪو ورُوڻ ديوتا بدلائي ڇڏيو هو. چون ٿا ته اٽڪ کان مٿي سنڌوءَ جو هڪ پراڻو وهڪرو هو، جيڪو سوابي کان مٿي نوشهري کان ڦيرو کائي، گهوڙا تڙپ کان هيٺ ”سوڪڙيان“ نالي ماڳ وٽ، هاڻوڪي وهڪري سان ملندو هو. ان علائقي ۾ اهڙي خشڪ ٿيل لنگهه جا نشان آهن، جنهن کي ”ڪال پاڻي“ چون ٿا. درياهه اهو وهڪرو ڪنهن زلزلي جي نتيجي ۾ ئي مٽايو هوندو. سنڌ جي ڪوهستان ۾ جابلو برساتي ندين جي پيٽ ۾ بيٺل پاڻيءَ کي ”ڪارو پاڻي“ چيو ويندو آهي. اهڙو پاڻي نئه گاج ۾ موجود آهي، جيڪا سنڌ جي سڀ کان وڏي نئه آهي. برساتن کانپوءِ جڏهن ندين نالن مان پاڻي لهندو آهي تڏهن ان کي ڪارو پاڻي چيو ويندو آهي. نقشو ڇا ٿو چوي مون کي ڪال پاڻي ۽ ڪاري پاڻيءَ ۾ هڪجهڙائي لڳي ٿي. ”ڪال پاڻي“ لنگهه ۾ به اڪثر هنڌن تي پاڻي بيٺل هوندو آهي جيئن نئه گاج ۾ آهي. اهو ’ڪَل پاڻي‘ آهي يا ’ڪال پاڻي‘ ان سوال تي اڃا ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي، ڇو ته ڪال يا ڪل پاڻيءَ جي ٻي معنيٰ اها به آهي ته ”ڪلهه پاڻي“ يعني ڪالهه (ماضي ۾) تائين هتان پاڻيءَ جو لنگهه هو؛”ڪل“ جي هڪمعنيٰ زمانو به آهي ۽ ”ڪال“ جون معنائون کوٽ، ڏڪر، آفت ۽ موت به آهن.
اٽڪ وٽ جبلن جي ٻانهن ۾ ڦاسجڻ کان پوءِ سنڌو ندي پاڻ ڇڏائڻ لاءِ پنهنجو وهڪرو تکو ڪري ڇڏيو آهي ۽ گهرائي وڌائي ڇڏي آهي. اها تمام تيزيءَ سان وڌي ٿي، لڇي ۽ ڦٿڪي ٿي، جبل سان مٿو ٽڪرائي، پٿرن کي گَسي لوڙهي ذريون ذريون ڪري ڇڏي ٿي. جبل ۾ سنڌوءَ جي طاقت آزمائي جاري آهي.
ڦٿڪندڙ سنڌوءَ جو پاڻي اٽڪ گهاٽيءَ (gorge)مان لنگهي، هڪ ماٿريءَ ۾ داخل ٿي، وري لڪن ۾ ڦاسجي وڃي ٿو ۽ پوءِ اها جاءِ اچي ٿي جتي جبل ڳاٽ اُوچو ڪري سامهون اچي بيٺو آهي. سندس ويڪري ڇاتي سنڌوءَ جي ٽڪرن سان ائين ڇيهون ڇيهون آهي جيئن سنڌ ۾ سنڌو ندي مٽيءَ جي ڀڪن سان ڪندي آهي. هيءَ جاءِ اٽڪ پل کان ڪو 15 ميل ڏکڻ ۾ آهي. ٻيڙياتا سنڌوءَ جي رستي ۾ اڏول جبل کي ڏسي ککا وکا ٿي وڃن ٿا. جيڪڏهن آڏو جبل آهي ته پوءِ سنڌوءَ جو پاڻي ڪيڏانهن وڃي ٿو؟ ٻيڙياتا اڃا ان ئي سوچ ۾ رهن ٿا ته اوچتو سنڌوءَ جو وهڪرو ايترو تکو ٿي وڃي ٿو جو ٻيڙيون ڪک پن وانگر بي وس ٿي وڃن ٿيون. سنڌوءَ هن جاءِ تي پاڻ کي جبل جي مضبوط گهيري مان ڪڍڻ لاءِ جبل جي ڪڇ مان ساڄي پاسي گهت هنئي آهي ۽ سر اولهه ۾ سڄا سارا ڏهه ميل نڪري ويو آهي.
پر سنڌو پاڻ ڇڏائي نه سگهيو آهي. جبل ٻانهن ورائي کيس تمام سولائيءَ سان ٻيهر وڪوڙي ڇڏيو آهي. هن ”گريٽ انڊس بينڊ“ ۾ خاص ڳالهه اهو جهٽڪو آهي، جيڪو پاڻيءَ جي ٻه سطحي وهڪرو سبب ٻيڙين کي آيو. اهڙو ئي هڪ جهٽڪو ان مهل به آيو هو جڏهن ٻيڙيون ڪابل نديءَ جي سست رفتار پاڻيءَ مان سنڌوءَ جي تيز وهڪري ۾ داخل ٿيون هيون.
بروٿا لڳ سنڌوءَ جي عظيم موڙ ۾ داخل ٿيڻ مهل سچ پچ ته ٻيڙياتا پگهرجي ويا هئا. رٻڙ جي ٻيڙين ۾ لڳل انجڻين جا پکا ايترو تيز نٿي ڦريا جيترو تيز سنڌوءَ جو وهڪرو هو. ڪا به معمولي غلطي يا اتفاق ٻيڙيءَ کي اونڌو ڪري سگهيو ٿي. جيڪڏهن ٻيڙي اونڌي ٿي پوي ها ته ڇا ٿئي ها؟ اسان مان اڪثر ميمبر تارُو ناهن، پر هتي تارُو ۽ اَڻ-تارُو سڀ برابر هجن ها. جنهن مڇريل سنڌوءَ پنهنجي آڏو بيٺل جبل جي ڇاتي ڇني ڇڏي هئي، سا پَن تي سوار ماڪوڙين کي چٿي قيمو ڪري سگهي ٿي، پر شايد سنڌوءَ کي مٿن پيار اچي ويو هو جو انهن کي سلامتي سان تاري پنهنجي عظيم موڙ مان ڪڍي اڳتي ڪري ڇڏيائين:
سڙهه سنوان لاڄو نوان، مهاڻا سندن مير
سـاٿـي سـفـر هـليــا ٿـيا سـڻـاوا سِـيـر،
جي اچن ساڻ اُڪِير، سي ٻيڙا رکج ٻاجهه سين.
موڙ مان نڪرڻ مهل ٻيڙياتن ڪنڌ ورائي پوئتي ڏٺو- اُف! سنڌو جبل جي ڇاتيءَ کي چيري، لهي رهي هئي!
سنڌو موڙ ڪٽي ويڪري ماٿريءَ ۾ گهڙيو ۽ وري جبل جي ٻانهن ۾ سُڪ ٿي ويو. اڀڪڀرا جبل، سوڙها لنگهه، ڪي موڪريون ماٿريون، ڪٿي ڪٿي وڻڪار، لسا گول پٿر، ڪٿي ڪٿي ڪو ننڍڙو ڳوٺ، ڪناري تي بيٺل ماڻهو، ڇلڪندڙ ڇولين تي ڏڪندڙ ٻيڙين کي ڏسي بيهي ٿي رهيا. ننڍڙن ٻارڙن هٿ لوڏي کيڪاريو ٿي ۽ سنڌوءَ ڪناري تي ٿانءَ ۽ ڪپڙا لٽا ڌوئيندڙ جوانڙيون ٽيڏي اک سان ڏسي پنهنجي ڪم ۾ مصروف ٿي پئي ويون.