جبل ۾ جبل جي حساب سان ھلبو

� پنڌَ پئي ڪياسون. سامھون ھڪ ڇپ تي ھڪ سَرھه چِٽيل ھو.
”ترسو! بيھو! ھيڏانهن ڏسو!“ مون دانهن ڪئي.


” ھيڏانهن ، ھن پاسي به ڪجھه چِٽيل ٿو نظر اچي!“ بخاري صاحب ھڪ ٻي ڇپ ڏانهن چتائي ڏسي چيو. اسان بيھي رھياسون ، باقي قافلو نه بيٺو. قافلي وارن کي شايد احساس ئي ڪونه ھو ته اسان جو ڪم شروع ٿي ويو آھي. آئون اُٺ تان لھي پيس پر ٽَنگن ۾ ساھه ڪونه ھو. جسم ۾ رت جي گردش روان ٿيڻ ۾ ٻه ٽي منٽ لڳي ويا. سج پنڌ ڪرڻ نه ٿي ڏنو. آئون جيئن تيئن ڇِپن تي چڙھندو ويس، ۽ چِٽ جون تصويرون ڇڪي ورتم. ھي سَرھه جو سادو چِٽ ھو ڪنهن قديم فنڪار ان ڇپ تي نوڪدار پٿر جي ٺونگن سان ھڪ سڌي لِيڪ ڇڪي، ان جي ھيٺان چار پُور وِڇوٽ عمودي لِيڪون ڏيئي سَرھه جون چار ٽنگون ٺاھيون ھيون. ننڍڙو پُڇ مٿي وَريل، ننڍي ڳچي،
آڏو ھڪ ننڍڙي قدرتي غفا ھئي؟ ”ڇا اھا اوائلي ماڻھوءَ استعمال ڪئي ھوندي؟“ بخاري صاحب اُٺ تان ويٺي ويٺي پڇيو. مون ان وڏا ڪماني دار سِڱَ پڇ کان پوئتي تائين وريل ھُئس. ۾ اسان ٿورو ئي اڳتي ھلياسون ته پڪ ٿي، ’ ھيءَ جاءِ تڪڙ ۾ پوئتي نه ڇڏي نه ٿي سگھجي! ھتي باقاعدي سلسلو ٿو لڳي!‛ اسان چوڌاري نظرون ڊوڙايون ته ھر طرف ڇِڳل ڇِپن تي ڇڊا ڇڊا چِٽ نظر آيا ، ڪي اڌورا ته ڪي پُورا. ”ھي ته ڪو شڪاري ٿو لڳي! ٽي چار سرھه قطار ۾ شڪاريءَ طرف منهن ڪري بيٺا آھن ۽ شڪاري ڀالو تاڻيو بيٺو آھي!“ مون بخاريءَ جو ڌيان ڇڪڻ جي ڪوشش ڪئي پر بخاري صاحب ڪنهن ٻئي چِٽ جي تصوير ڇڪي رھيو ھو.
جھاتي پاتي، ” ٿي ته سگھي ٿو پر ھي ڪو خاص اَجھو ڪونه آھي“.
شڪار جي تصوير ڊٺل ڊٺل ضرور ھئي پر منظر صاف ھو، البت شڪاريءَ جو لباس ڪجھه عجيب ھو. ھي مرد شڪاري يا ته ڪِي قدر وڌاءَ سان الف ننگو ھو، يا وري ڪا اھڙي شيءَ پاتل ھئس جيڪا ٻن ٽنگن جي وچ ۾ زمين تائين لڙڪي رھي ھئي ... پر ھي ڪھڙي قسم جو لباس ھو؟ ان شڪاريءَ جا ٻه ٽي فوٽو ڪڍي اسان اڳتي پنڌ شروع ڪيو. اسان ڪوبه نشان اَڻڏٺو ڇڏڻ نٿي چاھيو، ۽ ھر ھڪ چِٽ جي تصوير ڪڍڻ ٿي چاھي. تصويرون ڇڪيندي ڇڪيندي اسان چڱو اڳتي نڪري آياسون، سلسلو اڃا جاري ھو. اسان لڳ ڀڳ ھر ڇڳل ڇپ جي چئني پاسن کان ڦِري ، جتي جتي به ڪو نشان يا چِٽ ھو، ان کي ڪيميرا ۾ محفوظ ڪيو.
”اوھه! ھي سَرھه ته مادي ٿي لڳي، ٻَٺَ به گڏ اٿس ... ۽ ھي چِٽُ ته اڃا به زبردست! ھي عورت ۽ مرد ٿا لڳن، ھٿ ۾ ھٿ اٿن ۽ رقص جي پوزيشن ۾ آھن!“
” واقعي عجيب ڳالھه آھي!“ بخاري صاحب محتاط ريمارڪ ڏنو. ھي چِٽ تمام قديم ٿي
لڳو، شايد تڏھن جو، جڏھن سماج اڃا بنهه اوائلي برادري نظام ۾ ھو. ھي بنهه ساديون شڪليون ھيون. انهن ۾ ڪپڙن يا اوگھڙ ڍڪڻ جو تصور نظر نه ٿي آيو.ان طرح عورتن ۽ مردن جو ٻيون تصويرون به بار بار اڪريل آهن. شڪار جي هڪ منظر ۾ پورو ڪٽنب نظر اچي ٿو، جنهن ۾ هڪ مرد، هڪ عورت ۽ هڪ ٻار به شامل آهي.







ھي ڪاٺيءَ نما انساني صورتون ھيون، ھڪ اُڀي ليڪ جيڪا ھيٺ ٻن حصن ۾ ورھائجي ٻن ڄنگھن جي شڪل وٺي ٿي، ٻانهون، اُفقي ليڪن وانگر پر ٺُونٺين وٽان مٿي وريل. عورت جي چِٽَ ۾ ڪُلھن کان ھيٺ اُڀي ليڪ جي ٻنهي پاسن جي ڀَرَ ۾ گول ٽُٻڪا ڏيئي، ڇاتيون ظاھر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آھي. ھن تصوير ۾ مرد ساڄي پاسي ۽ عورت کاٻي پاسي چِٽيل ھئي.
ٿورو اڳتي ھڪ ٻيو ڪينواس اڃا بھتر منظر پيش ڪري ٿو. ٽي چار شڪاري جدا جدا ھڪ ھڪ يا ٻن ٻن سرھن جي آڏو ڀالو تاڻي بيٺا آھن. اھي سڀ ٿَير يعني نَر سرھه آھن. ” ڇا ان زماني ۾ به شڪار جو اھو اُصول مڃيل ھو ته فقط نَرَ ئي شڪار ڪجن! ان شڪاري اخلاقيات جي آڌار تي آئون انهن چِٽن کي گھڻو قديم نه سمجھان ھا، پر اھي چِٽ قديم ئي لڳن ٿا. ان راءِ لاءِ ٻه دليل آھن:
1- نئه سيتا ۾ پٿري دور واري چٽساليءَ ۾ به فقط نَر جانورن جي شڪار جا منظر آھن.
2- ھن ڪينواس ۾ به ڪاٺي نما عورت ۽ مرد جو ھڪ بي لباس جوڙو ھٿ ھٿ ۾ ڏيئي بيٺل آھي، مرد ساڄي پاسي ۽ عورت کاٻي پاسي. ان تصوير ۾ به عورت جي سُڃاڻپ لاءِ ڇاتين جي جاءِ تي ٻه ٽُٻڪا ڏنا ويا آھن. (اهڙا ئي چٽ نئه نريءَ ۾ ۽ ڦتن جهڏي وٽ به مليا آهن. اهڙو ئي چٽ گجي واري ٿرڙ ٽڪريءَ تي به آهي).
پٿرن تي قديم نقاشيءَ جو سلسلو اڃا ھلندڙ ھو. ٻنپھرن جو ھڪ وڄي چُڪو ھو. اسان کي پوئتي ۽ ڪم ۾ مصروف ڏسي محمد خان اتي ئي ھڪ ڪُنڀ آڏو ٽارن ۽ ڄارين جي جھُڳٽي وٽ مانجھاندي جي ڪيمپ ھڻي ڇڏي. بورچي مانيءَ جي تياريءَ ۾ لڳي ويو. سج جي تپش وڌيڪ ڪم ڪرڻ نه ڏنو، اسان به رڙھي اچي ان ماڳ تي ساڻا ٿي پئجي وياسون. ٿَڪ ، گرمي، گَرِ ۽ پگھر سڀ مناسب سبب ھئا ته ڪُنڀ ۾ لھي تازو ٿجي. پر اھڙن موقعن تي اجائي تڪڙ نه ڪبي آھي