جمال ابڙو: علي خان ابڙو

جمال ابڙو
علي خان ابڙو

جناب علي خان ولد عمر خان ابڙو 1888ع ڌاري تعلقي ميهڙ ضلعي دادو (تنهن وقت ضلعو لاڙڪاڻو) جي هڪ ننڍي ڳوٺڙي ’سانگي‘، تپو منگواڻِي ۾ پيدا ٿيو. سندس والده ماجده جو نالو بصره خاتون هو. علي خان، جنهن کي سڀ ڳوٺاڻا ’خان‘ ڪري سڏيندا هئا، نهايت ذهين ۽ قابل شاگرد ثابت ٿيو. انهيءَ ڪري سندس والد کيس سنڌ مدرسته السلام ڪراچي ۾ داخل ڪرايو. هُو ايڏو ته ذهين ۽ هوشيار هو جو سڄي بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ يعني: سنڌ، گجرات، مهاراشٽر ، راجستان ۽ پُونا ۾ مئٽرڪ کان وٺي بِي اي، ايم اي تائين هندن توڙي مسلمانن ۾ پهريون نمبر آيو. اهڙو ڪارنامو ٻئي ڪنهن به هندو توڙي مسلمانن سر انجام نه ڏنو هو. کيس بمبمئي ۾ يونيورسٽيءَ جو فيلو مقرر ڪيو ويو. پوءِ ته مشهور تعليمدان ۽ استاد ٿيو. ٻالجتيءَ کان پنج وقتو نمازي ۽ خدا ترس بزرگ هو. عربي، فارسي ۽ انگريزي علوم جو ماهر هو.
جيتوڻيڪ انگريزي ادب جا شاهڪار ڪتاب هميشهه پاڻ سان گڏ رکندو هو پر سندس والهانه محبت هئي حضور اڪرم ﷺ جي سيرت ۽ قرآن حڪيم سان. قرآن حڪيم جو ڪو اهڙو ترجمو يا تفسير نه هو جيڪو سندن مطالعي ۾ نه آيو. شاهه ولي الله، مولانا اشرف علي ٿانوي، مولانا يوسف علي، لنڊن جي خواجه ڪمال الدين، مولانا ابوالاڪلام آزاد، پڪٿال، گابا ۽ علامه المشرقي وغيره جي لکڻين ۽ خالات جو چڱيءَ طرح مطالعو هئس ۽ وٽس هر وقت عالم سڳورن جي آمد ۽ بحث مباحثي جو سلسلو جاري هوندو هو. پاڻ مولانا تاج محمد امروٽيءَ کان گهڻو متاثر هئا ۽ اڪثر وٽن حاضري ڀريندا هئا. پاڻ گهٽ ۾ گهٽ 40 سال لکندا رهيا. انهن مان ڪيترا ئي ڪتاب قرآن، سيرت، اسلامي اخلاق ۽ معاشري بابت لکيائون جيڪي تمام مقبول ٿيا ۽ اسلامي سوچ جي جديد لهر سڄي سنڌ ۾ گونجي اٿي. جديد معاشيات تي هڪ ڪتاب ’اسلام ۽ ڪميونزم‘ به لکيائون. محترم محمد عثمان ڏيپلائي کانئن گهڻو متاثر هو ۽ اڪثر وٽن ايندو هو. مولانا عبدالحق نصرپور وارو ۽ مولانا محمد اسماعيل لغاري مِسڻ وارو، جي وڏا انقلابي سوچ رکندڙ عالم هئا، سي به وٽس ايندا هئا. باقي، مولانا محمد صادق کڏي واري وٽ پنهنجي سر وڃي علم جو فيض حاصل ڪندا هئا.
هُن ’تفسير المُنير‘ جي نالي هيٺ هڪ تفسير ويهين صديءَ جي پُر آشوب ۽ اٿل پٿل واري دور ۾ ترتيب ڏنو يا لکيو. سڄي عمر روزانو قرآن شريف يا تفسير جو مطالعو ڪندي کين محسوس ٿيو ته کيس عوام الناس لاءِ سليس ترجمو ۽ تفسير لکڻ کپي. سو، ڪيترن عالمن سڳورن سان تبادله خيالات ڪندي 1945 ع ڌاري تفسير لکڻ شروع ڪيائين. جيڪي ڪجهه لکندو رهيو، سو عالمن سڳورن کي وقت به وقت ڏيکاريندو ۽ ان متعلق تبادله خيالات ڪندو رهيو. مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ علامه يوسف علي جا تفسير سندس پسنديده هئا پر سندس دلي ۽ روحاني لاڙو مولانا تاج محمد امروٽي ڏانهن هو. آخري دور ۾ هن جون تفصيلي ملاقاتون حضرت مولانا پير عبدالستار جان سرهندي سان رهيون جيڪو وڏو عالم ۽ روحانيت جو صاحب هو. تفسير مڪمل ٿيڻ کان پوءِ اهو مولانا غلام محمد ۽ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب به نظر مان ڪڍيو. اهو ترجمو ۽ تفسير مڪي معظم جي قاري سعيد احمد صاحب کي به نظر مان ڪڍڻ لاءِ ڏنو ويو هو، جنهن لکت ۾ پنهنجي پسنديدگيءَ جو اظهار ڪيو. وڏي ڳالهه ته اهو حضرت مولانا عبدالڪريم ٻير شريف وارن کي ڏنو به ويو، جنهن پڙهي فرمايو ته، ”اسان پاڻ تفسير لکڻ جو سوچيو هو، پر هي تفسير پڙهڻ کان پوءِ اسان کي ڪا خاص ضرورت محسوس نه ٿي ٿئي.“
مون کي بابا جو (علي خان ابڙي صاحب جو) آخري خط 30 جون 1954ع ۾ مليو جنهن ۾ لکيو هئائون ته تفسير مڪمل ٿيڻ سان سندس زندگيءَ جو مقصد پورو ٿي چڪو هو. پاڻ 16 جُولاءِ 1954ع تي وفات ڪيائون. (20 سيپٽمبر 1996، ڪراچي ( تفسير المنير جي مهاڳ تان ورتل ٽڪرو)