جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

جمال ابڙو : مورچي ۾ بيٺل سپاهي

جمال ابڙي سان منهنجو هڪ رشتو نه آهي ۽ نه وري مون ڪڏهن ايئن محسوس ڪيو ته هن شخص انهن گهڻن رشتن سبب مون سان ڪا خاص رعايت ڪئي آهي، هائو! ائين ضرور ٿيو هوندو ته اولاد جي تربيت واري ذميواريءَ هيٺ هن هڪ گهڙيءَ لاءِ مون کي اڪيلو نه ڪيو.
جمال ابڙو منهنجو پيءُ آهي ۽ هو آدرشي پيءُ آهي، گهر ۾ ڪنهن جي به طبيعت خراب ٿي ته سڀ کان گهڻي ڳڻتي کيس ٿيندي ۽ جيڪڏهن پاڻ کي ڪا تڪليف ٿيندس ته ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍندو. اسان پيا پڇنداسون، ”بابا! طبيعت ڪيئن آهي، ڇا ٿا محسوس ڪيو؟“ چوندو ”ڪجهه به نه، سڀ ٺيڪ آهي، مڙئي ٿورڙو هيئن آهي يا ٿورڙو فلاڻي تڪليف لڳي ٿي!“ خبر تڏهن پوندي جڏهن ڊاڪٽر ايمبولنس گهرائي ۽ کيس ڪارڊيو ويسڪيولر وٺي ويندو آهي. هن شخص پنهنجي سڄي حياتيءَ ۾ پنهنجين ذاتي تڪليفن کي ڪڏهن به ظاهر نه ڪيو آهي.
هو ايئن ڇو ٿو ڪري؟ ڇا هو سچ پچ ڪنهن کي پريشان ڪرڻ نٿو گهري يا اها سندس پراڻي عادت آهي. مان اڄ تائين فيصلو ڪري نه سگهيو آهيان، البت اهو ضرور سمجهان ٿو ته مشڪل وقت ۾ جمال ابڙو عام ماڻهو نه هوندو آهي. مون کيس ڪارڊيو ويسڪيولر جي ايمرجنسي سينٽر ڏانهن اسٽريچر تي ويندي ائين ڏٺو آهي جيئن ڪنهن ننڍڙي ڦٽ ڦرڙيءَ جي آپريشن لاءِ آپريشن ٿيئٽر ويندو هجي! جمال ابڙو پنهنجي هر ڪردار ۾ موجود آهي. تڪليف کي منهن ڏيڻ جو اهو انداز مون کي ڪهاڻي ”ڪارو پاڻي“ جي ڪردار ”سومر“ جهڙو لڳندو آهي. هونئن به اهو سچ آهي ته فنڪار تصوير پنهنجي ٺاهيندا آهن. البت مهانڊا ٻين جا هوندا آهن. مون ته هميشھ ائين محسوس ڪيو آهي ته هو پنهنجي هر ڪهاڻي ۾ يا ته پاڻ موجود آهي يا هر ڪردار، سندس ايترو ئي ويجهو رهيو آهي، جيتري هن جي پنهنجي ذات.
ڏکئي وقت ۾ هو مورچي ۾ بيٺل سپاهيءَ وانگر لڳندو آهي. مون کي ياد آيو ته جڏهن مان مارشل لا جي دور ۾ سخت انٽروگيشن کان پوءِ جيل پهتو هوس ۽ جمال ابڙو پيءُ جي حيثيت ۾ مون سان جيل ۾ ملڻ آيو هو، هن اچڻ سان مبارڪون ڏنيون هيون ۽ هر ڀيري اسپيشل ملٽري ڪورٽ جي آڏو، اسان جو استقبال ائين ڪيو جيئن مون هڪڙي بدر ابڙي جو پيءُ نه هجي پر سڀني قيدين جو وڏڙو هجي، هو مٺ ڀڪوڙي هوا ۾ الاري اسان کي ٻڌائيندو رهيو ته پنهنجي واٽ تي صحيح آهيون.
جڏهن مان گرفتار ٿي منگهي پير واري ٿاڻي تي پهتس تڏهن کان اسان جي گهر ۾ ٻه ڪهاڻيون شروع ٿيون. هڪ ته اها آهي جيڪا توهان ”جيل ڊائري“ يا ”آهيڙي جي اک“ جي عنوان سان پڙهي چڪا آهيو، ٻي ڪهاڻي جمال ابڙي جي آهي، ته جڏهن هن اهو ٻڌو ته سندس وڏو پٽ وحشي سرشتي جي ور چڙهيو ويوآهي ۽ ممڪن آهي ته مارجي به ويو هجي! تڏهن هن ڇا ڪيو! اها چئن سالن تي ٻڌل ڊگهي ڪهاڻي هڪ جدا ڊائري جي شڪل وٺي سگهي ٿي، جيڪڏهن جمال ابڙو چاهي ته.
هن ڪيترن مارشل لا ايڊمنسٽريٽرن سان ۽ ڪيئن قانوني توڙي دليلن ۾ جهيڙا ڪيا، هيءُ شخص عدالت کان ٻاهر بغاوت جو هيءُ ڪيس ڪيئن وڙهيو؟ ڪاش هو لکي سگهي يا ڪو پاڻ کي والنٽيئر ڪري اها ڊائري لکائي سگهي، مون ته و ڏا وس ڪيا آهن پر سندس هٿ ساٿ نٿو ڏي.
جمال ابڙو ٻه ڀيرا اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿي رهيو، هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار ٿي رهيو ۽ اينٽي ڪرپشن کاتي جو چيئرمين ٿي رهيو. ان جي باوجود هو سڄي عمر مون کي اهو ٻڌائيندو رهيو آهي ته ياد رکجان، ”منهنجو پيءُ تنهنجي پيءُ کان وڏو ماڻهو هو!“ مون ٻڌو آهي ته منهنجو ڏاڏو اسڪولن جو صاحب هو ۽ هن ڪجهه اهڙا ڪتاب لکيا هئا جيڪي مولوين کي بنهه نه وڻيا. اڃا به سندس ڪي شاگرد سندس سڪ لاهڻ لاءِ جمال ابڙي يا مون سان ملڻ ايندا آهن. مان سمجهان ٿو ته هو واقعي تمام وڏو ماڻهو هو.
جمال ابڙي جون 13 ڪهاڻيون ”پشو پاشا“ مجموعي ۾ ڇپيون. تازي مجموعي ۾ چار ٻيون ڪهاڻيون به آهن. پر جمال ابڙي جو هڪ ڪردار اڃا به آهي. جمال ابڙي جو اهو ڪردار يا اها ڪهاڻي اڃا توڙ تائين نه پهتي آهي، اها اڃا لکجي رهي آهي، اها ڪهاڻي مان پاڻ آهيان. مان پاڻ به ”پشو پاشا“ جو هڪ ڪردار آهيان. جنهن کي جمال ابڙو تخليق ته ڪري چڪو آهي، پر اهو پنهنجي ڪهاڻيءَ جي ان حصي مان لنگهي رهيو آهي، جيڪو گهڻو ڳُتيل هوندو آهي. ڏسجي ته جمال ابڙو ان ڪردار کي ڪهڙي رخ تي آڻي بيهاري ٿو.
مان سمجهان ٿو ته هڪ سٺي پيءُ جي اها سڃاڻپ آهي ته هو اولاد سان دوستاڻو ۽ استاد وارو تعلق رکي. جمال ابڙي اهي ٻئي تعلق رکيا. هن ڪڏهن به ائين نه ڪيو ته پنهنجا خيال ۽ سوچون اسان جي ذهن ۾ زوريءَ داخل ڪري يا وري واڳون وجهي پنهنجي مرضيءَ سان موڙي. اها ٻي ڳالهه آهي ته هو پنهنجي مرضي ضرور ٻڌائيندو آهي، پر ان تي عمل لاءِ مجبور ڪڏهن به نه ڪندو آهي.
جڏهن مون پنهنجي زندگيءَ ۾ پهريون بت(sculpture) ٺاهيو تڏهن منهنجي عمر 12 يا 13 سال هئي. بابا مون کي هڪدم سائين ع ق شيخ مرحوم ڏانهن اماڻيو. جڏهن مون پهرين ادبي سٽ لکي تڏهن منهنجي عمر 19 سال هئي. بابا منهنجي پٺي ٺپري ۽ پوءِ مون لکڻ شروع ڪيو. جڏهن مون پنهنجي پهرين ڪهاڻي سنڌي ادبي سنگت ۾ تنقيد لاءِ پيش ڪئي تڏهن اهو 73ـ 1974ع جو سال هو پر منهنجي لاءِ هيبت جي ڳالهه اها هئي ته ان هيڏي ساري ميڙ جي صدارت جمال ابڙي پئي ڪئي، خبر ناهي ته ان مهل جمال ابڙي پيءُ جي حيثيت ۾ ڇا محسوس ڪيو هوندو پر مان پگهرجي ويو هئس، صدارتي راءِ ڏيڻ مهل جمال ابڙي مون کي صلاح ڏني ته وڏن اديبن کي غور سان ۽ گهڻو پڙهه! اها صلاح هو سڀني نوجوانن کي ضرور ڏيندو آهي. اهو ته آهي سندس تربيت ڏيڻ جو اندز .هو پاڻ هٿ سان وٺي نه هلندو آهي، دڳ ڏيکاري ڇڏي ڏيندو آهي.
جمال ابڙو ماڻهن کي هميشھ پُراسرار لڳو آهي، جيتوڻيڪ هو هڪ کليل ڪتاب آهي. پڙهندڙن کي شايد ياد هجي ته جماعت اسلامي جي چڱن مڙسن مهڙ کان وٺي جمال ابڙي کي ملحد لکيو ۽ اڄ وري اهي ماڻهو جيڪي پاڻ کي ملحد سمجهن ٿا، جمال ابڙي کي مذهب ڏانهن موٽ کائيندڙ ماڻهو سمجهن ٿا. ٿي سگهي ٿو ته جمال ابڙو پاڻ ئي ان تضاد جهڙي ڳالهه جو ڪو بهتر جواب ڏي، پر مون کي حيرت آهي ته اسان ماڻهو ڪنهن جي چهري تي آيل تبديليءَ کي ڏسي پنهنجو خيال بدلايون ٿا.
جمال ابڙو ڪڏهن به بُت پرست ناهي رهيو، پوءِ کڻي اهو ڪنهن جو به هجي. هائو! هن انهن سڀني فلسفين، فلسفن، رهبرن ۽ رهبرن جي محورن جو احترام ڪيو آهي. جيڪي مادي پرست هئا يا خيال پرست. مون ڏٺو آهي ته هن وڌ ۾ وڌ ان کي ڇاتيءَ سان لاتو آهي جنهن وٽ خلوص آهي، جمال ابڙو سوين ڀيرا ڀٽائيءَ جي درگاهه تي ويو آهي، مخدوم بلاول ۽ دريا خان جي مزارن تي ويوآهي. حافظ شيرازيءَ جي مزار تي ويو آهي، پر نادر شاهه درانيءَ جي مقبري ۾ گهڙڻ تي دل نه ڪيس، جنهن سنڌين جو ڪوس ڪيو هو. جمال ابڙي کي ڪ�