جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

� ڪجهه به چوي، سچل جي لفظن ۾ ”هُو جو ئي آهي، سو ئي آهي“ پر مان به پنهنجي راءِ ڏيان ته هو بنيادي طرح شاهه عنايت صوفيءَ واري سوچ جو تسلسل آهي.
منهنجو مشاهدو آهي ته جمال ابڙو ڪاوڙ ۽ پيار جو هڪ عجيب ميلاپ آهي. جڏهن ڪاوڙبو آهي ته ڪاوڙ پي ويندو آهي. تمام گهڻو چڙندو ته چوندو، ”ڪارو اٿس منهن!“ يا وري چوندو ته، ”مار! صفا ڪو ردي ماڻهو آهي!“ جوانيءَ ۾ چڙ گهڻي هئس، هاڻي ڪونه ڏيکاري. ڪو ماڻهو ٻئي ماڻهوءَ جي تعريف ڪندو ته ٽڙي پوندو آهي پر ڪنهن جي پرپٺ گِلا تي رت جو دٻاءُ وڌي ويندو اٿس. صفا چڙي پوندو آهي. ڪوشش ڪندو آهي ته ان محفل مان اٿي وڃي. موٽندي اندر جو اوٻر ڪڍندي چوندو آهي، ”مار! ڪيڏو نه هلڪڙو ماڻهو هو، سامهون ويٺو ساراهه جا ڍڪ ڀريندس ۽ پر پُٺ هيئن ...“ اسان کي ڇاڪاڻ ته سندس طبيعت جي خبر آهي تنهن ڪري ڪوشش ڪندا آهيون ته ڊاڪٽر هر وقت ساڻس گڏ هجي، ڊاڪٽر اظهر، جمال ابڙي جو ٻيو نمبر پٽ آهي، جنهن کي پاڇي وانگر گڏ رهڻو پوي ٿو.
جمال ابڙو نه رڳو سٺو ڪهاڻيڪار سٺو دوست ۽ سڄاڻ انسان آهي پر هو هڪ سٺو منتظم ۽ رٿيندڙ به آهي. بابا کي پهريون ڀيرو هارٽ اٽيڪ 1967ع ۾ ٿيو. تڏهن منهنجي عمر 14 سال هئي ۽ مان گهر ۾ وڏوهوس. تڏهن بابا حيدر آباد ۾ جج هو ۽ مان ماڊل اسڪول ۾ پڙهندو هوس. بابا مون کي رڪشا ڊرائيوري سيکاري ۽ مون کان بس ڪنڊيڪٽري به ڪرائي، صرف ان ڪري ته جيئن منهنجي مغز ۾ اها هوا نه رهي ته ڪو مان جج جو پٽ آهيان ۽ پورهيو ڪرڻ ڪو عيب آهي. شايد اهو ئي سبب آهي جو جمال ابڙي جو هيءُ ڪردار عام ماڻهن ۽ زندگيءَ کي وڌيڪ ويجهو کان ڏسڻ ڪري حساس، ليکڪ ۽ آرٽسٽ بڻجي ويو.
جمال ابڙو جهونا ڳڙهه ۾ پڙهيو. گرنار جا جبل ۽ مندر ڏٺائين. سن 1944ع واري وڏي ڪاري ڏڪر ۾ بنگال وڃي بنگالين جي سهڪاري ڪئمپن ۾ رضاڪار طور ڪم ڪيائين. خاڪسار تحريڪ جو سرگرم رڪن ٿي ڪم ڪيائين. لاڙڪاڻي ۽ ڪراچيءَ ۾ سنڌي ادبي سنگت ۽ خيرپور ۾ سچل اڪيڊمي 1959ع جو باني ميمبر ٿي ڪم ڪيائين. مولوي نذير، جمال الدين بخاري، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، ذوالفقار علي ڀٽي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ ٻين اهم اڳواڻن جو ساٿي ٿي ڪم ڪيائين پر ڪڏهن به ظاهر نه ٿيو ۽ نه وري جتايائين، اهي راز سندس سيني ۾ دفن آهن، ڪاش ڪڏهن قلمبند ڪري وجهي، انگريزن خلاف ڪراچيءَ واري تحريڪ ۾ جڏهن بندر روڊ تي گوليون هليون تڏهن پاڻ به مظاهري ۾ شامل هو. اهي ڳالهيون ڪڏهن ڪڏهن سندس زبان تي اينديون آهن. پر افسوس جو سندس هٿ لکڻ ۾ سهڪار نٿو ڪري ۽ زبان سان تفصيل بيان ڪرڻ جي عادت نه اٿس. مون وڏا وس ڪيا ته اهي تاريخي يادگيريون معلوم ڪري رڪارڊ ڪري سگهان پر ڪامياب نه ٿي سگهيو آهيان.
جمال ابڙو عملي ماڻهو آهي. مون کيس مستقل جدوجهد ڪندڙ ماڻهوءَ جي روپ ۾ ڏٺو آهي. جيڪڏهن هو فقط خيال پرست هجي ها ته سنڌ ۾ ماڻهپي جي آجپي جو رستو روزي ۽ نماز ۾ ٻڌائي ها. هو ته هر ڀيري مون کي ٻڌائيندو آيو آهي ته:
ائين نه مرن مڇ، جيئن جهڳا پائين جهول ۾.
هن صاحب مون کي قومي ڇوٽڪاري جي واٽ اها ٻڌائي آهي جيڪا هن صديءَ ۾ مقبول ٿي آهي. هن هر بحث دوران اهو دليل پيش ڪيو آهي جيڪو پورهيت سياست ٻڌائي ٿي. سندس ڪهاڻيون ۽ لکڻيون سندس سوچ جو دليل آهن. هائو! هو نعري بازي کان پري رهيو آهي جو نعري بازي عمل جي ابتڙ آهي. هن پنهنجين لکڻين ۽ ڪردارن جي ذريعي نعري بازيءَ کي رد ڪري معاشري جي غلط لاڙن کي رد ڪري انهن کان نفرت ڪرائي آهي. هو غلط لاڙن کان نفرت ڪرائڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. ان جو ثبوت اهو پيار آهي جيڪو سنڌ واسين کيس ڏنو آهي.
(2 ـ مئي، 1992 تي ثقافت کاتي پاران ملهايل سالگره جي موقعي تي پڙهيل)


جمال ابڙو: جبر جي اجازت نٿي ڏيئي سگهجي!

2 مئي 1924 جو ڏينهن اتفاق سان 27 رمضان جو هو، ان ڏينهن تي سنڌ جي هڪ اهڙي اديب جو جنم ٿيو جيڪو اڄ ڏينهن تائين پهرين مئي واري مزدور تحريڪ ۽ 27 رمضان جي فضيلت تي هڪ ئي وقت ويساهه رکي ٿو. جڏهن جوان هو، تڏهن مولوي صاحبن کي هاري تحريڪ سان سندس همدردي پسند ڪونه آئي ۽ هاڻي جڏهن سندس عمر ستر واري ڏهاڪي ۾ آهي تڏهن جوانن کي حيرت آهي ته هڪ ڪامريڊ مذهبي ڇو ٿي ويو آهي؟
مذهبي ته هو تڏهن به هو ۽ پورهيت دوست هو اڄ به آهي پر ان کي ڇا ڪجي جو هر ڪنهن ايئن ٿي سمجهيو ته هو اسان جي سوچ سان سئو سيڪڙو سهمت ٿي سفر نٿو ڪري! سوال اهوآ هي ته ايئن ڪري به ڇو؟ اها ٻي ڳالهه آهي ته هُن مذهبي عقيدي ۽ جدلياتي ماديت کي هڪ ئي پيالي ۾ پيتو آهي. شايد اهو ئي سبب آهي جو هو اصطلاح ۾ صوفي ٿي ويو آهي.
هو جمال ابڙو آهي، جديد سنڌ ڪهاڻي جو ابو! جنهن جي فن تي تبصرو ڪندي سنڌي ٻوليءَ جي مهان شاعر ۽ نثر نگار شيخ اياز چيو، ”نه ڄاڻان ته ڪنهن چيو آهي ته نثر پنڌ ڪندو آهي، نظم رقص ڪندو آهي. پر جمال جي ڪهاڻي، ’پيراڻي‘ پڙهيم ته مون کي محسوس ٿيو ته نثر به رقص ڪندو آهي. هن جي پيراڻي شروعات ۾ ڄڻ ڇم ڇم ڪندي اچي ٿي ۽ گهنگهرو گونجن ٿا. اوچتو هڪ چيخ فضا کي چيري ٿي ۽ ڪهاڻي ٽانڊن تي رقص ڪندي نظر اچي ٿي.“
پيراڻي سچ پچ ته اهڙو ئي تاثر پيدا ڪري ٿي جهڙو شيخ اياز بيان ڪري ٿو. پر رڳو پيراڻي ئي ڇو؟ سندس هر هڪ ڪهاڻيءَ ۾ ڪونه ڪو اهڙو ڪردار آهي جيڪو پيراڻيءَ جي ماءُ وانگر دانهن ڪري ٿو ۽ پڙهندڙڻ جا لڱ ڪانڊارجي وڃن ٿا. جمال ابڙي ۾ اها ڏات ۽ اها اک ڪٿان آئي جنهن سان هو ايڏي گهرائي ۾ وڃي ذهنن تي پيل پڙدن جون سنهيون کلون ڪنهن جراح وانگر چيري ٿو ۽ دنيا وارن کي پنهنجي اک سان دنيا ڏيکاري ٿو!
سندس ڏات جو محرڪ چِڙ ۽ ڪاوڙ آهي. هو پوري ڪاوڙ سان، پوري دليل ۽ ڌيان سان قلم کيتر ۾ وڙهي ٿو ۽ ڪهاڻيءَ ۾ ئي بديءَ کي ماري وجهي ٿو، جيڪڏهن ماري نٿو ته نستو ضرور ڪريو ڇڏي! هن جي نظر ۾ چِڙ ڪو ٻيو جذبو ڪونه آهي، اها محبت ئي آهي جيڪا بديءَ جي پيش قدميءَ کي برداشت نٿي ڪري ۽ مزاحمت لاءِ ٽپو ڏئي ميدان ۾ لهي ٿي.
هڪ نوجوان ڪهاڻيڪار جنهنجي مٿي ۾ هاڻي چاندي تارونءَ پئجي ويون آهن، هڪ ڏينهن ڏاڍي ڪاوڙ ۾ چيو، ”اهو ظلم آهي ته جنهن شخص سڄي ڄمار ۾ رڳو تيرهن ڪهاڻيون لکيون، هن کي کڻي مٿي تي کنيو اٿن!“ ان نوجوان به سنڌي ادب کي ڏاڍيون ڀليون ڪهاڻيون ڏنيون آهن ۽ ٽي ويءَ تان سندس ڊراما به ٽيلي ڪاسٽ ٿي چڪا آهن پر اهو نوجوان اڃا تائين ڪا ”پيراڻي“، ”سينڌ“، ”ڪارو منهن“ ۽ ”خميسي جو ڪوٽ“ لکي نه سگهيو آهي.
هڪ ٻئي نوجوان اڻسڌيءَ طرح چيو، ”جنهن قلم ڪار قلم رکي ڇڏيو آهي، هن کي اديب چوڻ جو سلسلو بند ٿيڻ گهرجي ... ڏسو ته سهي ماڻهو رسمي طرح رٽائرمينٽ جو اعلان به نٿا ڪن!“ گهڻو وقت ٿي ويو آهي ته هاڻي خود ان ’نوجوان‘ جون لکڻيون به ڪونه ٿيون اچن، پر خود هُن لکڻ تان رٽائرمينٽ نه ورتي آهي. ڇا قلم لاءِ به رٽائرمينٽ جي ڪا عمر ٿيندي آهي؟ ؟ ڇا شيخ ايا�