جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

� جي قلم جي رفتار سان ڪنهن ٻئي قلمڪار جو قلم ڊوڙ پڄائي سگهي ٿو؟ شيخ اياز جي عمر ڪيتري به ٿي سگهي ٿي، قلم جي رفتار پنهنجي هوندي!
گهڻا ماڻهو خاموشيءَ سان ڪم ڪندا آهن، ساميءَ وانگر مٽ ڀريندا ويندا آهن. تمام ٿورڙن ماڻهن کي خبر آهي ته جمال ابڙو پنهنجيون يادگيريون قلمبند ڪري رهيو آهي ۽ ڊيمي سائز جي لڳ ڀڳ 500 صفحن جيترو مواد ٻن جلدن ۾ مڪمل ڪري چڪو آهي، ٽئين حصي تي سندس ڪم جاري آهي. توڻي جو ڊاڪٽر کيس لکڻ کان منع ڪن ٿا ۽ هٿ لکڻ مهل سندس ساٿ نٿو ڏئي!
اهي قلمي نسخا جن جي هٿن مان لنگهيا آهن، هنن ايئن ئي محسوس ڪيو آهي ڄڻ پشو پاشا جا اڻڇپيل حصا هجن!“ مان به چاهيان ٿو ته هاڻي اهي لکتون پڙهندڙن جي هٿن ۾ اچي وڃن پر مان ڀانيان ته اول رهيل احوال مڪمل ڪري وٺان!“ جمال ابڙو چوي ٿو. سندس سيني ۾ بي شمار ڳالهيون آهن، اصل ڪيئي ڪتاب آهن! ”فلاڻو ماڻهو جيڪو اڄ لاوارثن وانگر پيو آهي، اهو اصل ۾ ڪيڏو وڏو ماڻهو هو، جنهن کي سندس لائق پٽن ڪونه سنڀاليو آهي ۽ هُو جيڪو اڄ تمام مقدس ماڻهو آهي، ڪالهه ڪيئن نه پيو ٺڳيون ڪندو هو؟“
هو گهڻين ڳالهين جو اکين ڏٺو شاهد آهي ”جڏهن محمد خان جوڻيجو نئون نئون ولايت مان موٽي آيو، سنهڙو ڊگهڙو، سايون مڇون! تڏهن فلاڻي خان کيس چَٻَ ڏيڻ لاءِ ڪيئن مٿس ڪوڙا شاهد بيهارڻ جي ڪوشش ڪئي؟ ... جڏهن ميرو نظاماڻي مارجي ويو ، تڏهن سندس لاش ڪيئن ٿُڪون کاڌيون؟ ... جڏهن ڀٽو صاحب ايوب جي عتاب هيٺ آيو ۽ حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي سندس آجيان ڪرڻ جي همٿ ڪنهن کي به ڪونه هئي! ... جڏهن تاج صحرائيءَ جهڙي غريب نوجوان خاڪسار تحريڪ جي ڊسيپلين تحت شاهي خاندان جي نفيس نوجوان مير علي احمد ٽالپر کي دُرا هڻڻ جو حڪم ڏنو ۽ مير صاحب اها سزا خوشيءَ سان قبول ڪئي ... ڇا لکان ۽ ڇا نه لکان؟ ڳالهيون قطارن ۾ بيٺيون آهن. واقعا، جيڪي ياد به نه هئم لکندي لکندي پاڻهي اچي پنهنجي جاءِ وٺن ٿا!“ جمال ابڙو چوي ٿو. پر انهن سڀني ڳالهين جي باوجود هو لکي رهيو آهي. تمام خاموشيءَ سان گهڻو ڪجهه سرجي رهيو آهي. هي تصوراتي ڪهاڻيون ڪونه آهن. انهن جا هيرو توڻي ولين پنهنجن نالن ۽ ڏس پتن سميت اڄ به اسان جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾، گهٽين ۽ اوطاقن ۾ موجود آهن يا اتي ئي ڪٿي قبرن تي سندن نالا لکيل آهن.
سندس هڪ ئي ڪتاب چار پنج ڀيرا ساڳئي توڙي ٻين عنوانن سان ڇپيو آهي. ”پشو پاشا“ مجموعو ساڳئي نالي سان ٻه ڀيرا، ”بدمعاش“ جي عنوان سان هڪ ڀيرو، ۽ هڪ ڀيرو سنڌ ثقافت کاتي پاران ”جمال ابڙو_ڪهاڻيون، مضمون ۽ شخصيت“ جي عنوان سان ڇپيو، جنهن ۾ ڊپارٽمينٽ ڪوشش ڪئي ته ليکڪ جون سڀ ڪهاڻيون سياسي مضمون ۽ تقريرون هڪ ڪتاب ۾ سهيڙي وٺجن پر اهو ڪم اڻپورو آهي، جنهن ۾ سندس سڀ ڪهاڻيون (ڪل سترهن) شامل آهن. البت مضمون ۽ تقريرون نه هئڻ برابر آهن. اول ته هو صاحب تقرير جو فن ڄاڻي ئي ڪونه! امر جليل جي اکرن ۾ ”اسان اديب ماڻهو فقط لکڻ سکيا آهيون، پر ڳالهائڻ اچي ئي ڪونه ٿو.“ جليل ته خير جڏهن ڳالهائڻ لاءِ بيهندو آهي ته ڪافي دير تائين ڳالهائي سگهندو آهي، جمال ابڙو جيئن لکڻ مهل مختصر اکرن ۾ سڄي ڪهاڻي لکي ويندو آهي تيئن ئي مختصر اکرن ۾ سڄي تقرير مڪمل ڪري ڇڏيندو آهي. هو بهرحال، ڪو سياستدان يا خطابت جو ماهر ڪونه آهي، جيڪي اسٽيج تي چڙهندا ئي ان ڪري آهن ته جيئن نه لهن ۽ خلق کي اکرن جي سحر ۾ وڪوڙي ڇڏين.
هو چوي ٿو، ”پنهنجا خيال ٻين جي ذهنن ۾ inject نه ڪريو! توهان پنهنجا تجربا لکڻ مهل، ڳالهائڻ مهل بيان ضرور ڪريو ٿا، ڪندا رهندؤ ۽ ڪرڻ گهرجن، پر اهي ٻين تي زوريءَ مڙهڻ جا ڪونه آهن. نيٺ به اهو فطرت جو ڪم آهي ته وزن واري راءِ قبول پوندي ۽ بي وزن رد ٿي ويندي. بحث ۽ دليل ضروري آهي، پر جبر جي اجازت نٿي ڏيئي سگهجي. جبر جي خلاف مزاحمت ڪبي ۽ رٿابنديءَ سان ڪرڻي پوندي. ڀڄي ڪونه وڃبو!“
روزانو ميلن جا ميل پنڌ ڪري ٻهراڙيءَ جي اسڪولن ۾ پڙهندڙ ٻار جمال الدين پٽ عليخان ابڙو جڏهن جوناڳڙهه ۾ پڙهي ٿو، تڏهن فيصلو ڪري ٿو ته انگريز جي نوڪري ناهي ڪرڻي! بنگال جي ڏڪر ۾ ڪلڪتي ۾ رضاڪار ٿي خدمت ڪندڙ هي نوجوان جڏهن پاڪستان جي تخت گاهه ۾ فيڊرل سروس ٽربيونل ۾ ميمبر طور ڪم ڪري ٿو، تڏهن وقت جي حاڪم جنرل ضياءَالحق جي مرضيءَ جي خلاف فيصلا ڪري ٿو ۽ ڊاڪٽر افغان سميت عتاب هيٺ اچي ٿو. آخر هو ڇا ٿو چاهي؟، ڳالهه اها ڪبي ۽ چئبي جيڪا قانوني ۽ اصولي هوندي. تهمتون ته هر ڪو هڻي ٿو ۽ ڪاوڙ به هر ڪو ڪري ٿو. سرڪار به ڪاوڙجي ٿي ۽ ماڻهو به ڪاوڙجن ٿا. هنن ڪنهن کي معاف ڪيو آهي؟ ٻيو ته ٺهيو خدا ۽ سندس نبين کان به نه ٿا مڙن! حضرت عيسيٰ کي پنهنجي هٿن سان صليب تي چاڙهين ٿا، اسان تي ۽ توهان تي ڪاوڙ ڇو نه ڪندا؟“
ڇا اديب جي سماج ڏانهن ڪا ذميواري آهي؟ جمال ابڙو چوي ٿو، ”منهنجي نظر ۾ صحيح ادب اهو آهي جيڪو عام ماڻهن کي نه رڳو پنهنجي حقن جي ڄاڻ ڏئي پر انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ منجهن امنگ ۽ اتساهه ۽ پاڻ ۾ اعتماد پيدا ڪري ته هو ئي پنهنجي طاقت سان پنهنجا حق ڦورو طبقن کان حاصل ڪري سگهن ٿا.“ جمال ابڙو ادب براءِ ادب ۽ ادب براءِ ذاتي تسڪين جو حامي نٿو لڳي، توڻي جو هو ايئن به سمجهي ٿو ته ”لکيو منجهه نراڙ قلم ڪياڙيءَ نه وهي!“ ڇا هي ڪو تضاد آهي؟ يا انسان اڃا تائين زندگيءَ جا روان دوان اصول سمجهي نه سگهيو آهي؟
جمال ابڙي جون ڪهاڻيون ۽ سڀاءُ تجويز ڪن ٿا ته بڇڙائيءَ جي خلاف مزاحتم ڪرڻي آهي توڻي جو جسم ۾ ٻل نه هجي پر اها مزاحمت ايئن ناهي جو پاڻ کي عقل ڪُل ۽ خدائي فوجدار سمجهي تشدد تي لهي اچجي. جيڪڏهن معاملو حالتن جي تجزئي سان چٽو ٿي سامهون اچي ۽ ماڻهو ”سچ“ لهي وٺن ته پوءِ جهيڙي جو ڪارڻ ڪٿي بچندو؟ سچ ته هڪڙو ئي آهي ۽ اهي ٻه ٿي نٿا سگهن. جيڪڏهن سڄي انسان ذات سچ جي تلاش ۾ آهي ته پوءِ کين هڪٻئي جي مدد ڪرڻ گهرجي. اوستائين پهچڻ جا هڪ هزار رستا ٿي سگهن ٿا، درياهن ۽ ندين جا بيشمار ۽ هڪٻئي کان ابتڙ رخ ڏانهن وهڪرا ٿي سگهن ٿا پر سمنڊ ته هڪڙو ئي آهي، ڀلي ته ڪو سمنڊ کي عربي، هندي، بنگالي ۽ چينيءَ ۾ تقسيم ڪري سمنڊ ته هڪڙو ئي آهي!
هو چوي ٿو، ”اديب جي سٽ ۽ گفتو، سوچڻ جي دعوت ڏيندڙ هئڻ گهرجي، جيڪا سِٽ کُوري ۾ پڪل نه هجي، جنهن جي پرواز ۽ معنيٰ منزل جي خبر نه ڪري، ڪو به ڏس پتو نه ڏئي ۽ سوچڻ تي مجبور نه ڪري، اها ڪهڙي ڪم جي؟“
(”برسات“ 14 جنوري 1997ع)


جمال ابڙو : منهنجو پيءَ منهنجو استاد
(1924 ـ 2004ع)

اڄ نه پسان سي، آتڻ ڪـتـيـم جن سين،
هاڻي تنين کي، ڪنڌيءَ ڪاڪ نهاريان.

جـيـاسـون جـوڙ ٿـي، جـوڳـي ڏٺ