جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

�ون هيون. بس ڪو هڪ اڌ جملو، وري ماٺ ... ڪو اڌورو سوال، وري ماٺ ۽ پوءِ ڪو مختصر جواب يا حيرت جو اظهار! سچ پچ ته هر سوال ۽ هر جواب حيرت کان شروع ٿي حيرت تي ئي ختم ٿئي ٿو.
سوڍي سُتي لوءِ، ڪا جا مُون سين ڳالهه ڪي
سا جـي پڌر پـوءِ، ته سرتيون ڪـا نه سُـمـهـي!
مون جمال ابڙي بابت پنهنجي راءِ 1992ع ۾ تحرير ڪئي هئي. جيڪا سنڌ ثقافت کاتي طرفان ”جمال ابڙو، ڪهاڻيون، مضمون ۽ شخصيت“ جي ٽائٽل سان ڇپيل ڪتاب ۾ شامل ڪئي وئي آهي. مان ان راءِ ۾ ڪا به ڦيرڦار ڪونه ڪندس. البت هاڻي بابا سائينءَ جي ظاهري جدائيءَ جي موقعي تي ٻه چار ڳالهيون توهان سان شيئر ڪرڻ مناسب سمجهان ٿو.
گهڻن ماڻهن کي بابا کان شڪايت رهي ته هن گهڻو عرصو لکڻ ڇڏي ڏنو هو. ڪن صاحبن ته رشڪ يا شايد حسد به ڪيو ته فقط ڏيڍ درجن ڪهاڻيون لکندڙ ماڻهوءَ کي ايتري مڃتا ڇو ڏني وئي آهي؟ آئون انهن صاحبن جي احساسن تي ڪجهه به نه چوندس. هر ماڻهو آزاد آهي ته جيئن سندس ذهن سوچي ٿو، تيئن ڳالهائي، البت لهجي ۾ ادب ۽ شائستگي ضروري آهي. بابا سائين به ادب ۾ ان طريقت جو قائل رهيو، پنهنجي سوچ تي قائم رهيو ۽ فقط اهو ڪجهه لکيائين جيڪا هنجي پنهنجي سوچ هئي. هن ڪڏهن به ڪو فرمائشي گيت، ڪهاڻي يا مضمون نه لکيو.
جمال ابڙي ٿورو لکيو يا گهڻو؟ اهو ڪيڏو نه عجيب سوال آهي! رام ڪهاڻي ٻه هزار صفحن تي به پکيڙي سگهجي ٿي ۽ ٻن صفحن ۾ به پوري ڪري سگهجي ٿي! آئون ائين ڪو نه ٿو چوان ته وڏي رام ڪٿا جي ڪا ضرورت ڪو نه آهي بلڪه ان جي ته وڏي حيثيت آهي پر جيڪڏهن ساڳي ڀرپور ڪٿا چند سٽن ۾ سمائي وڃي ته ڇا ان ۾ ڪا ڪوتاهي آهي؟ جمال ابڙي اڄوڪي دور جي اڪثر موضوعن تي لکيو آهي، ڇا ٿي پيو جيڪڏهن هن هر هڪ موضوع تي نه لکيو؟ڀلا! ڪير آهي جنهن هر موضوع تي لکيو هجي؟ ڇا اها سچ پچ ڪا ٺيڪ ڳالهه آهي ته هر ماڻهو دنيا جي هر موضوع تي طبع آزمائي ڪري؟
اهو سچ آهي ته جمال ابڙي ايترو گهڻو ڪو نه لکيو جيترو شيخ اياز، مرزا قليچ بيگ ۽ ٻين صاحبن لکيو، پر اهو به سچ آهي ته هن جيڪي لکيو، خوب لکيو ۽ سنڌي ادب ۾ نوان لاڙا ڏنا، جڏهن هن ڪهاڻي لکي ته ڏيڍ، ٻن يا وڌ ۾ وڌ اڍائي صفحن ۾ سڄو معامرو نبيري سامهون رکي ٿي ڇڏيو ۽ جڏهن آتم ڪٿا لکي ته ان کي ”ڪٿا“ سڏيائين جنهن جي ڪا به پڄاڻي ٿي ڪو نه پئي سگهي. زندگي کُٽي وڃي پر ڳالهيون نه کُٽن، هو ڳالهه مان ڳالهه ۽ ڪردار مان ڪردار آڻيندو ٿي ويو. هن جيئرن جاڳندن دوستن ۽ احبابن کي پنهنجي اڻکٽ ڪٿا جو ڪردار بڻايو، جنهن ۾ هنن جي باقاعدي ڪردار نويسي ڪيائين، هنن جا ٽهڪ، هنن جا سُڏڪا، هنن جي چُرپُر، هنن جون ڳالهيون، سندن سوچن ۽ عمل جو انداز ۽ هنن جي خوبين يا ڪن خاص شوقن جو بيان به سڀ ڪجهه ايئن آهي ڄڻ اهي ڪنهن ڪهاڻي جا ڪردار هجن آئون ته ان ڪٿا جي پنجن ئي مجموعن کي سچين ڪهاڻين جا مجموعا سمجهان ٿو، سچ پچ ته انهن ڪهاڻين ۾ ڪيئي مختصر ڪهاڻيون موجود آهن جن کي سنڌي ادب ۾ ڪنهن وقت ”اَڪهاڻيون“ چيو ويندو هو.
ان وضاحت جي باوجود آئون شايد ان کوٽ بابت ڪجهه چوڻ جي پوزيشن ۾ آهيان ته نيٺ جمال ابڙي جواني ۽ پيريءَ جي وچ واري عرصي ۾ ايترو گهٽ ڇو لکيو؟ توهان کي خبر هجي ته بابا سائين کي 1967ع ۾ (42 سالن جي ڄمار ۾) دل جو تمام سخت دورو پيو هو. ايترو سخت جو دل جو 76 سيڪڙو حصو متاثر ٿيو هو. ان وقت جي مشهور هارٽ اسپيشلسٽ ڊاڪٽر ڪريم عباسيءَ بابا سائينءَ کي دلاسو ڏيئي چيو هو ته، ”فڪر نه ڪر تون ڏهه سال ڪڍي ويندين!“ ان کان پوءِ 1981ع ۽ 1987ع ڌاري ٻيو ۽ ٽيون ڀيرو دورا پيا هئا. ڊاڪٽرن بابا سائين جو باءِ پاس ۽ اينجوگرافي به نه ڪئي جو سمجهيائون پئي ته اهو ڪم انتهائي خطرناڪ هو. بابا سائينءَ جو باقي عرصو علاج اظهر فاروقي ڪندو رهيو. جنهن بار بار معائنن دوران محسوس ڪيو ته دل ۾ پيدا ٿيل هڪ سوراخ خودبخود ڀرجي ويو آهي. ان واقعي تي خود ڊاڪٽر به حيران هو ۽ چوندو هو ته اهو ميڊيڪل هسٽريءَ ۾ رپورٽ ڪرڻ جهڙو واقعو آهي. بهرحال، ڊاڪٽرن جي لڳاتار ڪوششن ۽ قادر جي قدرت سان بابا سائين فقط 24 سيڪڙو ڪم ڪندڙ دل، يعني خطرناڪ حد تائين ڪمزور جسماني حالت پر روحاني اتساهه ۽ قوت ارادي سان ان کان پوءِ 37 سال اسان سان گڏ رهيو. (پر اهي ڏينهن به ڪيترو جلدي گذري ويا!)
جنهن وقت بابا سائينءَ کي دل جو پهريون دورو پيو هو. ان وقت هو مئڪسم گورڪيءَ جو ناول ”ماءُ“ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري رهيو هو. اهو ڪم اڌ ۾ رهجي ويو. ان کان پوءِ جڏهن صحت ڪجهه بهتر ٿي ته مارڪ ٽوئن جو ڪتاب ’ٽِمونءَ جا ڪارناما‘ ترجمو ڪرڻ ويٺو، پر دل اها مشقت ڪرڻ جي لائق نه هئي، ڊاڪٽر تمام سختيءَ سان کين لکڻ کان منع ڪري ڇڏيو ڇاڪاڻ ته قلمي، علمي ۽ ذهني ڪم رت ولوڙڻ کان سواءِ نه ٿيندو آهي. بابا سائين مون کي ٻڌايو ته تحرير جي عمل دوران هنن تي جيڪا حالت طاري ٿيندي هئي اها ڄڻ ڪا وجداني ڪيفيت هئي. هن چيو، ”سامهون پيل هر شئ سان واسطو معطل ٿي ويندو آهي، پوءِ جسم تپڻ لڳندو آهي، نَڪ ۽ ڪَن جون چوٽيون گرم ٿي وينديون اٿم ۽ ايئن محسوس ٿيندو آهي ڄڻ مان ڪٿي هوائن ۾ ترندو هجان!“ (اها سٽ مون پنهنجي ڪتاب تنقيد نگاريءَ ۾ به ڏني آهي) ساڳي ڪيفيت جڏهن شيلي بيان ڪئي ته هن هيئن چيو هو، ”مان ٻرندڙ روح جيان محسوس ڪندو آهيان!“
ان ريت بابا سائينءَ کان تحرير جو ڪم ڇڏائجي ويو، ويتر جو کين قلم کڻڻ مهل ”هٿ ڪنبڻيءَ“ جو هڪ انتهائي لاشعوري عارضو هو، ان ڪري سندن تحريرون مقداري حساب ۾ گهٽجي ويون.
پر ائين ڪو نه آهي، ته بابا سائين لکڻ جي معاملي ۾ يا خيالن جي ڏي وٺ جي حوالي سان لاتعلق ٿي ويا هجن! سندن حلقو هميشه اهو ئي رهيو جيڪو شروع کان هو. هن اخبارن ۽ رسالن جي دنيا کي به ڪنٽريبيوٽ ڪيو ۽ ڪي اهم تاريخي واقعا قلمبند ڪيا، ڪي دانشوراڻيون صلاحون قوم جي آڏو پيش ڪيون. سنڌ ۾ رياستي جبر جو هڪ ڊائري نما جائزو پيش ڪيو، بدقسمتيءَ سان سنڌ جي ڪن وڏين اخبارن ۾ ويٺل نوجوان سب ايڊيٽرن جمال ابڙي جي ٻولي، مضمون ۽ ڪالم به ايڊٽ ڪري شايع ڪيا. ان صورتحال بابا سائينءَ کي دل برداشته ڪيو ۽ اخبارن لاءِ لکڻ جو ارادو ترڪ ڪري ڇڏيائين.
اخباري مضمونن ۽ ڪالمن ۾ هنن سنڌ جي ورهايل ووٽ بينڪ، ڪارو ڪاري ڪلچر جي قانوني ۽ شرعي روشنيءَ ۾ نفي، شاهه لطيف، سچل، دهشت گردي، شاگرد جي حيثيت ۾ قائد اعظم سان ڊگهي ملاقات ۽ پاڪستان ٺهراءُ سميت ٻين موضوعن تي لکيو. منهنجي خيال ۾ انهن لکتن جي حيثيت محض روايتي نه آهي بلڪه اهي باقاعدي سندون ۽ ريفرنس تحريرون آهن ڇاڪاڻ ته انهن ۾ نه فقط 80 سالن جو تجربو آهي، پر اهو تجربو عدليه، قانونيه، شريعت، تصوف، سائنس، عملي سياست، ادب، سماجي خدمتن، عوام ۽ بيوروڪريسي جي عملي مشاهدي تي ٻڌل آهي.
بابا سائين جون انهن مان ڪجهه تحريرون مون وٽ محفوظ آهن، جيڪڏهن ڪو ادارو اڳتي ا