جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

چي اهي ڪتابي صورت ۾ شايع ڪرڻ چاهي ته آئون ان سان تعاون لاءِ پاڻ کي پابند سمجهان ٿو، پر جيڪڏهن ان سلسلي ۾ ڪو به سهڪاري نه ٿيو تڏهن به جمال ابڙي جو ڪٽنب هي قلمي پورهيو ضايع ٿيڻ نه ڏيندو ۽ شايع ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪندو.
ان موقعي تي مان سڀني مهربانن کي پنهنجي سڄي ڪٽنب جي پاران هٿ ادب جا ٻڌي گذارش ٿو ڪريان ته جيڪڏهن توهان مان ڪنهن وٽ جمال ابڙي جا ڪي خط، يا ڪي مضمون موجود آهن ته مهرباني ڪري انهن جون فوٽو ڪاپيون مون کي ڏيو، جيڪڏهن بابا سائينءَ جي حوالي سان توهان ڪي يادگيريون يا يادگار واقعا تحرير ڪري سگهو ٿا ته مهرباني ڪري تحرير ڪري اماڻيو ته جيئن انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻي سگهجي. جيڪڏهن توهان کي جمال ابڙي جا تحرير ڪيل ڪتابن جا ڪي مهاڳ سجهندا هجن ته مهرباني ڪري انهن جي نشاندهي ڪريو يا انهن جي فوٽو ڪاپي عنايت ڪريو. جيڪڏهن توهان وٽ جمال ابڙي صاحب جون ڪي پراڻيون تصويرون سندن دوستن سان آهن ته اهي ڪمپيوٽر تي اسڪين ڪري موڪليو! يا اصل تصويرون ان اعتماد سان موڪليو ته اهي توهان کي جيئن جو تيئن هفتي اندر واپس ملنديون.
جمال ابڙو ڇا هو؟ ۽ ڪير هو؟ سڀني جي پنهنجي راءِ آهي، ڪنهن چيو مارڪسوادي، ڪن هن کي چيو مذهب پرست! پر هو پاڻ چوندو رهيو، ”مان جوئي آهيان، سوئي آهيان.“ آئون پنهنجي پاران ڪجهه نه ڪو نه ٿو چوان، ڀڳت ڪبير جا ٻه ٽي بيت ورجايان ٿو، مون کي خبر نه آهي ته توهان گياني مون گونگي جي ڳالهه سمجهي سگهندا يا نه!
نراڪار ڪي آرسي، ساڌُو هي ڪي ديهه،
لِکا جو چاهي الک ڪو، ان هي ۾ لک ليهه

هـنـسا بـگـلا ايڪ سا مانـسـرور مـانـهه،
ٻـگهـا ڍونـڍي ماڇري، هـنسـا موتي کانهه
ســاُڌو مري مـت روءِ، جـو گهـر اپني جاءِ،
روئـيي تو اس ڪا، جو هاٽ هاٽ بِڪاءِ!

يقيناً، جمال ابڙو انهن ماڻهن ۾ شامل آهي جيڪي ڪڏهن به ڪنهن هٽ تي ڪو نه وڪاڻا، ۽ فقط ان جي آڏو جهڪيا جنهن سان عشق ڪيائون.
منهنجي خيال ۾ جمال ابڙي کي ايندڙ نسلن تائين پهچائڻ لاءِ ڪي مناسب قدم هن ريت ٿي سگهن ٿا.
1. ”پشو پاشا“ جو نئون ڇاپو جنهن ۾ جمال ابڙي جون سڀ ڪهاڻيون موجود هجن.
2. جمال ابڙي جي اڻڇپيل ڪتابن جي اشاعت.
3. جمال ابڙي جي مضمونن، مهاڳن وغيره تي مشتمل هڪ ڪتاب جن مان هن جي سماجي ۽ ادبي نقاد واري لڪل شخصيت ظاهر ٿئي.
4. جمال ابڙي جي انٽرويوز تي ٻڌل هڪ ڪتاب.
5. جمال ابڙي جي فن تي تنقيدي مضمونن جو جامع ڪتاب.
6. جمال ابڙي جي همعصر اديبن ۽ دوستن جا جمال ابڙي بابت رايا، يادگيريون ۽ تاثر.
7. پشو پاشا ڪتاب جو انگريزي، اردو ۽ ٻين ٻولين ۾ ترجمو.
8. سنڌ جي ڪنهن به شهر خاص ڪري لاڙڪاڻي، حيدرآباد يا ڪراچيءَ ۾ ڪنهن لائبريري، ادبي عمارت يا هال وغيره کي جمال ابڙي جي نالي سان نسبت ڏيڻ.
(جمال ابڙي جي وفات کان پوءِ لکيل)

(افسوس سنڌ حڪومت ۽ ان جي ڪنهن به اداري مٿي ڏنل هڪ به تجويز تي غور نه ڪيو. هن کان پوءِ ٻين اديبن ۽ شاعرن جي نالن سان ڪي ادارا، هال ۽ لائبرريون ضرور منسوب ڪيائون).





جمال ابڙو : لڙڪ نه لکڻ ڏين، ڪريو پون قلم تي

جنهن جو اندر وڍيل هوندو، سو ڇا ڳالهائيندو، ڪهڙيون محفلون مچائيندو! بس دنيا جي رسم پوري ڪرڻي آهي، جيئڻو آهي، پيئڻو آهي جيتوڻيڪ زهر جهڙو ڪڙو آهي!

سگهن سڌ نه سُور جي، گهايل ڪيئن گهاريـن
پـيـَل پـاسـو پـٽ تـان، واڍوڙيـل نه واريــن،
پـَر ۾ پچـن پرينءَ لئه، هئه! هنجون هاريـن
سـڄـڻ جـي سـاريـن، تـن رويـو وهـامي راتڙي.

دل چوي ٿي ته شاهه جو سڄو رسالو اڄوڪي ڏينهن ۾ لکي وڃان پر ڇا ان سان دل جو درد گهٽجندو! لطيف جي هر سٽ سان ”سورن جون شاخون“ ڦٽن ٿيون، زخم تي مرهم ته ڪو نه ٿيون رکن، ويتر فراق جي ڦٽن کي کوٽين ٿيون، خير! مرهم ته آئون رکڻ به ڪو نه ٿو چاهيان، ڀلي ته ڦٽ چِڪي! ... ۽ چِڪي ۽ چِڪي زخم کي جيون روڳ بڻائي ڇڏي.
زخمي ته هر ڪو آهي، هر ماڻهو زخمن سان ڀريو پيو آهي، ايتري قدر جو فارسي شاعر کان دانهن نڪري وئي، ”تن همه داغ داغ، پنبه ڪُجا ڪُجا دهند!“
ڪي ماڻهو زخمن تي مرهم رکڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، ڪي ماڻهو پنهنجن زخمن کي سانڍي رکندا آهن، زخم پنهنجو آهي، پرائو ته نه آهي جو وساري ڇڏجي يا اڇلائي ڦٽو ڪجي! هونئن به زندگي دک ئي دک ته آهي ۽ ڪيترا دک وساري ڪيترا وساربا؟
... ۽ ها! جڏهن درد خوشبوءِ ۽ شفقت جي درياهه جي وڇوڙي جو هجي ته ڪهڙو بدبخت آهي جيڪو اهي لمحا وسارڻ چاهيندو؟ ڪبير داس چيو،

”چندن ڪي ڪُٽڪِي ڀلي، ببول لک رائون،
ساڌن جهونپڙي ڀلي، نا ساڪٽ ڪو گائون.“
(چندن جي هڪ ٽاري چڱي آهي، توڻي جو ٻٻر جا لک وڻ هجن، ساڌوءَ جي هڪ جهوپڙي ڀلي آهي، بيهودن ماڻهن جو سڄو ڳوٺ بيڪار آهي.)
آئون جنهن چندن يا ساڌوءَ جي ڳالهه ٿو ڪريان ڇا ضروري آهي ته ان جو نالو کڻان؟ روشنيءَ جو رنگ ڪهڙو به هجي، روشني روشني هوندي آهي، خوشبوءِ جو نالو ڪهڙو به هجي اها خوشبوءِ ئي هوندي آهي. سورمي جو نالو ڪهڙو به هجي اهو سورمو ئي هوندو آهي. تعريف ان ئي سورمي جي ٿيندي آهي جيڪو مقرر مقصد خاطر پوري سچائيءَ سان وڙهندو آهي. جيڪو جنگ جي ميدان ۾ ٽڪر ٽڪر ٿي ويندو آهي. تڏهن به ميدان نه ڇڏيندو آهي. هي ان ئي بهادر جي ساراهه آهي، جنهن پنهنجي جسم تي ڪڏهن به زرهه بڪتر نه پاتي ۽ سڀ بند کولي بيٺو رهيو، جهڪيو ته فقط ان جي آڏو جنهن کي هن پوڄيو، ۽ ڪُڇيو ته فقط ان سان، جنهن پڇيو، ڪبير داس چيو:
”اتي ڪا ڀلا نه بولنا، اتي ڪي ڀلي نه چوپ،
اتي ڪا ڀلا نه برسنا، ات ڪي ڀلي نه ڌُوپ.“
(نه گهڻو ڳالهائڻ چڱو آهي، نه گهڻي خاموشي، نه حد کان وڌيڪ برسات چڱي آهي ۽ نه ايڏي گهڻي اُس.)
آئون ان ماڻهو جي ڳالهه ٿو ڪيان، جنهن کي خدا ۽ خدا جي خلق وٽان سڀ ڪجهه مليو، صبر ۽ عزت، پيار ۽ مڃتا (ها ڪن گستاخيون به ڪيون، ڀلا! ڪير آهي، جنهن سان گستاخي نه ٿي ٿئي؟) موٽ ۾ هو سڀني کي دعائون ڏيندو رهيو. خاموشيءَ سان جيڪو جنهن موقعي تي ياد آيو، ان لاءِ اتي چڱا گفتا چيائين، ايڏو ڪجهه ملڻ کان پوءِ به ڪڏهن ڪا دعويٰ نه ڪيائين، نه وري ڪن رهجي ويل حسرتن جي ڳالهه ڪيائين.
پايا ڪهين تو باوري، کويا ڪهين تي ڪُور،
پايا کريا ڪڇ نهين، جيون ڪا تيون ڀرپور.
(جيڪي ملڻ يا حاصل ڪرڻ جي دعوي ٿا ڪن اهي چريا آهن ۽ جيڪي چون ٿا اسان وڃايو آهي اهي نڪما آهن، جنهن ماڻهو نه ڪجهه وڃايو ۽ نه ڪجهه حاصل ڪيو، سو جيئن جو تيئن مڪمل بيٺو رهيو!)
بابا سائين (جنهن کي دنيا جمال ابڙو سڏي ٿي) اڄ به حيات آهي ۽ هن وقت به مون سان گڏ آهي، موت ۽ زندگي، رات ۽ ڏينهن يا اونداهي ۽ روشني وانگر آهي، بس حواسن جي سگهه بيوس ٿي وڃي ٿي ۽ جسماني وجود عدم ۾ بدلجي وڃي ٿو. ان ڳالهه تي بابا سائينءَ �