جمال ابڙو مورچي ۾ بيٺل سپاهي

�ي به يقين آهي ۽ مون کي به آهي، ڀلي ته ڪنهن ڪامريڊ کي اها ڳالهه تجريدي ۽ بي تُڪي محسوس ٿئي. نه مون کي ڪا وضاحت ڏيڻ جي ضرورت آهي ۽ نه مان وضاحت ڪرڻ چاهيان ٿو. هي جو شاهه لطيف اسان سڀني جو سرواڻ (ڪامريڊن جو به) ۽ عجب جهڙيون ڳجهه ڳجهاندر ڳالهيون پيو ڪري، ڇا محض شاعراڻي لفاظي ڪري ويو آهي؟

گياني سي ڪهئي ڪها، ڪهت ڪبير لجاءِ
انڌي ڪي آگي ناچني، ڪَلا اڪارٿ جاءِ.
(لفظن جي عالمن کي ڇا چوان؟ ڪبير کي انهن کان لڄ ٿي اچي، انڌي جي آڏو نچڻ سان ڪلا ضايع ٿئي ٿي) سچي ماڻهوءَ تي پاراتو اثر نه ڪندو آهي ۽ سچي انسان کي موت کائي نه سگهندو آهي، مريد کي مرشد ملندو آهي ته مراد ۾ سمائجي ويندو آهي يا پاڻ ان سچ ۾ تحليل ٿي ويندو آهي ... پر فقيرن جي اها ڳالهه ڪير مڃيندو!

سانچ ڪهون تو مار هين، جهوٽي جگ پَتياءِ،
يه جگ ڪالي ڪُـوڪري، يو ڇيڙي تا کاءِ!
(سچي ڳالهه ٿو چوان ته ماڻهو مارين ٿا پر ڪوڙ تي يقين ڪري ٿا وڃن. هيءَ دنيا ڪاري ڪُتي آهي ان کي جيڪو ڇيڙيندو، ان کي چڪ پائيندي آهي)
مون کي جيڪي چوڻو هو، ڪبير داس چئي ويو آهي، هاڻي مون وٽ چوڻ لاءِ ڪجهه به ڪو نه آهي.
ڪهنا ٿا سو ڪهه ديا، اب ڪجهه ڪها نه جاءِ،
ايـــڪ گـيـا سـو جا رهـا، دريـا لـهر سماءِ.
(جيڪي ڪجهه مون کي چوڻو هو سو چئي ڇڏيم، هن کان پوءِ ڪجهه چئي نه ٿو سگهان، جيڪو لفظ نڪتو، سو نڪري گم ٿي ويو جيئن درياهه ۾ لهر سمائجي ويندي آهي.)
دوست زور ٿا ڀرين ”پنهنجي والد جمال ابڙي جي وڇوڙي تي ڳالهاءِ، ڪجهه لک ڪجهه ٻڌاءِ!“ پر آئون ڇا لکان؟ ڇا ٻڌايان؟ لڙڪ لکڻ نٿا ڏين ۽ قلم تي ڪري پون ٿا. لفظ سيني ۾ ئي گهٽجي وڃن ٿا ۽ ... يارو! معاف ڪجو جيڪڏهن مون پنهنجي ذاتي ڏک ۾ توهان کي لهسائي وڌو هجي.
(جمال ابڙي جي وفات کان پوءِ لکيل)


جمال ابڙو : مـَر پيا مينهن وَسن ...

بابا سائينءَ جي هن ڪتاب ”مـَر پيا مينهن وَسن ...“ (آتم ڪٿا جو آخري جلد) تي لکڻ کان اڳ گهڻو ڪجهه لکيم ۽ پوءِ پنا ڦاڙي ڇڏيم. ڀلا! آئون جمال ابڙي تي ڇا لکندس؟ البت مونکي بابا سائينءَ جي رهنمائي، شفقت ۽ دوستيءَ جا پنجاهه سال نصيب ٿيا، ههڙي آدرشي انسان سان اڌ صدي ۾ پل پل جو رشتو وڏي ڀاڳ جي ڳالهه آهي!
مون بابا سائينءَ کان آتم ڪٿا لکائڻ جا وڏا وس ڪيا هئا. هو اڪثر انهن واقعن ۽ تاريخي واقعن جو ذڪر ڪندا هئا جيڪي اڄ اسان وٽ مسخ صورت ۾ سرڪاري سطح تي ورجايا ويندا آهن. منهنجي دل چوندي هئي ته جيڪر بابا پاڪستان ۾ عدليه جي تاريخ لکي، جنهن ۾ جج صاحبن جي حوصلن ۽ سمجهوتي بازين جا سڀ حوالا هجن! پر بابا جو چوڻ هو ته، ”اهو هڪ وڏو تحقيقي ۽ حوالا جمع ڪرڻ جو ڪم آهي، جيڪو تحقيقي ذهن وارو ڪو آئين جو ماهر شخص ئي سٺيءَ ريت ڪري سگهندو. آئون محقق ڪو نه آهيان. ان ڪري انصاف ڪري نه سگهندس!“
عدليه جي تاريخ لکڻ جو ڪم پوءِ جج صاحبن پاڻ ئي شروع ڪيو پر عاصمه جهانگير، نصرت ڀٽو ڪيس سميت اهڙا کوڙ سارا اڃا به موجود آهن جن ۾ انساني حقن جي ڀڃڪڙين ۽ آئين جي حڪمرانيءَ جا سوال اٿاريا ويا هئا. انهن ڪيسن جو اڪلاءُ جهڙيءَ طرح ٿيو، عوامي حلقن کي مطمئن ڪري نه سگهيو هو. خير!
پوءِ، مون لکڻ لاءِ هر قسم جو گهربل ماحول ٺاهي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. قلم، ڪاغذ، ميز ڪرسي، پنا، ڪمپيوٽر، ٽائيپ رائٽر، ٽيپ رڪارڊر ... پر جيڪو ماڻهو جنهن انداز سان لکڻ جو عادي آهي، اهو شايد ڪنهن ٻئي وسيلي سان نٿو لکي سگهي! بابا جو لکڻ جو طريقو اهو ئي روايتي هو، يعني ميز ڪرسيءَ تي قلم ۽ ڪاغذ سان مڪمل يڪسوئيءَ سان لکڻ. اسان سڀ گهڻو ڪري ان ريت ئي لکندا آهيون. اظهار جي سلسلي ۾ سوچ، قلم ۽ پني جو پاڻ ۾ ڪو عجيب ربط ٿئي ٿو، جيڪو ڪنهن به ٻئي طريقي سان جڙي نٿو جڙي!
جمال ابڙو تمام گهٽ ڳالهائيندڙ ماڻهو! مون سندن انٽرويو رڪارڊ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سوال ناما لکي انهن جا جواب وٺڻ جو رستو ڳولهيو، مشڪل سان ڪي ست اٺ ڪيسٽون رڪارڊ ٿي سگهيون ... نيٺ شيخ اياز جي پراڻي دوستيءَ اثر ڏيکاريو ۽ بابا ٻيهر لکڻ شروع ڪيو.
جڏهن پهريون واليوم لکجي ويو ته فيروز ميمڻ کي ڏنائون، پروفن جو مرحلو آيو ته ڪم مون تي رکيو ويو. انهن تحريرن ۾ ڪن جاين تي بابا سائين ڪن صاحبن لاءِ ڪافي سخت لفظ ۽ حقيقتون بيان ڪيون هيون، جيڪي منهنجي خيال ۾ ڏيڻ مناسب نه هيون، مون پروف ريڊنگ جي مرحلي ۾ ڪنهن ڪنهن هنڌ ڪن سِٽن ۾ ڪي نرم ترميمون ڪري ڇڏيون. جڏهن ڪتاب ڇپجي آيو، تڏهن بابا سائين انهن ترميمن تي ڪافي ناراضپو ظاهر ڪيو.
ان کان پوءِ، آئون بابا جو ڪو به ڪتاب ڇپجي وڃجڻ کان اڳ پڙهي نه سگهيس. سچي ڳالهه اها آهي ته مون هي موجوده ڪتاب (آخري جلد) به پريس ۾ وڃڻ تائين ڪونه پڙهيو آهي. سواءِ ان جي ته ڪن جاين تي، جيڪي لفظ پڙهڻ جهڙا بنهه ڪونه هئا. فيروز ميمڻ نشان هڻي کڻي آيو ۽ اسان اهي گڏجي پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي.
بابا کي شايد اڳ ئي احساس ٿي ويو هو ته هي سندن ڪٿا جو آخري حصو آهي! ان ڪري مسودي جي پهرئين صفحي تي پنهنجن هٿن سان لکي ويا، ”آخري ڪتاب“، ڪتاب جو نالو به پاڻ ئي رکيو اٿن، ۽ جنهن جملي تي ڪتاب مڪمل ٿيو آهي، اها ڄڻ ته ان ڪتاب بلڪه سڄي ڪٿا جي فطري پڄاڻي آهي.
پر هي جمال ابڙي جو آخري ڪتاب نه سمجهڻ گهرجي، فيروز ميمڻ هن کان پوءِ جمال ابڙي جا مضمون، انٽرويو، قرآن شريف مان سنڌيءَ ۾ آيل لفظ، جمال ابڙي جي ڪهاڻي نويسيءَ تي تنقيدي مضمون، جمال ابڙي بابت سندس دوستن جون يادگيريون ۽ تاثر به جلد ئي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جو واعدو ڪيو آهي. ان سلسلي ۾ جيڪڏهن ڪن صاحبن وٽ ڪي يادگيريون وغيره آهن ته مهرباني سان مون سان رابطو ڪن.