جناح بئراج

جناح بئراج



جناح بئراج 1947ع ۾ ٺهي. ڪالاباغ جي جابلو سلسلي جي توڙ کانپوءِ آزاد سنڌوءَ تي هيءَ پهرين ڇاٻ آهي، جنهن سنڌوءَ کي نستو ڪري ڇڏيو آهي. جناح بئراج کان اتر پاسي سنڌو ندي، سمنڊ وانگر اٿاهه آهي پر هيٺانهينءَ طرف سنڌوءَ جو منظر ڏسي دل اداس ٿي وئي. ساڳيو ڄامشوري وارو منظر هو ... درياهه جي پيٽ ۾ سڪي ٻيلاٽيون ٿيل سنڌو، جنهن جي هڪ پاسي کان سنڌوءَ جو وهڪرو ڦليليءَ کان ڪجهه وڏو هو.

هتي درياهه جي ساڄي توڙي کاٻي ڪپ تي ميانوالي ضلعو آهي. ڏٺو وڃي ته ضلعن ۽ صوبن جي هيءَ ورڇ ڪجهه عجيب لڳي ٿي. ميانوالي پنجاب جو ضلعو آهي ٻئي طرف اٽڪ کان هيٺ ڪروڙ شريف (ضلعو ليهّ پنجاب) تائين سنڌوءَ جو وهڪرو صوبي سرحد ۽ پنجاب جي سرحد آهي. ڪروڙ شهر کانپوءِ سنڌوءَ جي اولهه ۾ ضلعو ديرو غازي خان ۽ اوڀر ۾ ضلعو ليهّ آهي، جيڪي ٻئي پنجاب جو حصو آهن. پر عجيب ڳالهه اها آهي ته ڪالاباغ کان خرم نديءَ جي ڇوڙ تائين جبل جي ڪڇ وارو، اڌ گول جهڙو ٽڪرو جيڪو سنڌوءَ جي اولهه ۾ آهي، پنجاب جي حدن ۾ شامل آهي.

جناح بئراج مان چار ڪئنال نڪرن ٿا. ڪئنالن جا نالا ناهن انهن کي ڪئنال نمبر -1، ڪئنال نمبر-2، ڪئنال نمبر-3 ۽ ڪئنال نمبر-4 ڪري سڏين ٿا. هتي بئراج جي سمجهاڻي لاءِ لڳل بورڊ تي لکيل آهي ”گريٽر ٿل اسڪيم“. جناح بئراج کان اڳتي چشمه بئراج آهي، جيڪو پڻ ساڳي اسڪيم جو حصو آهي. ان مان به ڪئنال نڪرن ٿا.

”مون کي صادق جعفريءَ ٻڌايو هو ته، گريٽرٿل اسڪيم ۾ پنجاب جي فوجي جنرلن ۽ جاگيردارن 50 لک ايڪڙ زمين ورتي آهي ۽ انهن زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ ڪالاباغ بند ٺاهين ٿا.“ انور پيرزادي، جناح بئراج تي رکيل ماڊل تي نظر وجهي هڪ صحافي دوست جي حوالي سان چيو.

ٿل (Thal) پنجاب جو اهو وارياسو علائقو آهي، جيڪو ميانوالي شهر جي ڏکڻ کان شروع ٿي، ضلعي مظفر ڳڙهه جي شهر خان ڳڙهه وٽ ختم ٿئي ٿو. ٿل جون اوڀر ۾ حدون جهلم نديءَ جي وهڪري سان گڏوگڏ جوهر آباد کان خان ڳڙهه تائين پکڙيل آهن. صحرا جو ٻيو پاسو سنڌونديءَ جي اولهه ۾ ديري غازي خان کان راڄڻ پور جي حدن ۾ ٽڪرن ٽڪرن ۾ آهي. هوڏانهن ديري اسماعيل خان ضلعي کي سرحد صوبي جو ”ڪاڇو“ چئي سگهجي ٿو، جيتوڻيڪ ان علائقي ۾ ڪجهه نهري نظام آهي پر مجموعي طور تي اهو علائقو به اُڃايل آهي.

ٿل صحرا اصل ۾ ڪا جدا شيءِ ناهي. ڏٺو وڃي ته اهو ان وڏي صحرا جو حصو آهي، جيڪو ميانوالي کان وٺي سنڌ جي ڏکڻ تائين ۽ هندستان ۾ راجستان تائين پکڙيل آهي، پر پنجاب جي پنجن درياهن ۽ سنڌوءَ ليٽي پيٽي پاڻ سان آندل لٽ سان پنجاب جو هيڪاندو حصو زرخير ۽ آباد علائقي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. ان راءِ جي تصديق پنجاب جي زرخير پٽن ۾ ڪٿي ڪٿي موجود ريگستاني علائقا ڪن ٿا، جيڪي خانيوال جي ڏکڻ، رڪن پور جي اتر ۽ ڀرپاسي ۾ آهن. ان وڏي صحرا جا مختلف نالا آهن. سنڌوءَ ۽ جهلم جي وچ ۾ ان جو نالو ٿل آهي، بهاولپور ۽ رحيم يار خان وٽ اهو چولستان آهي، خيرپور طرف اهو نارو ٿر آهي، خيرپور ۽ ان جي ڏکڻ ۾ اهو اڇڙو ٿر آهي، سنڌ جي اوڀر ڏکڻ ۾ ٿر ۽ ڀارت ۾ راجستان سڏيو وڃي ٿو.

سو، جهلم ۽ سنڌوءَ نديءَ جي وچ تي موجود، ٿل ريگستان ۾ ٿيندڙ آباديءَ جو گهڻو تڻو پاڻي جناح بئراج وٽان نڪتل ٿل ڪئنال مان وڃي ٿو. سوال اهو آهي ته ڇا سنڌوءَ ۾ ايترو اضافي پاڻي آهي جو ٿل ريگستان جي صدين کان اڃايل زمين جو ڍءُ ٿي سگهي ۽ سنڌ لاءِ به ڍڪ بچي!

”ٿل وچ ڪوڪان ماران!“ انور پيرزادو، ريشمان جو ڳايل ڪلام ياد ڏياري ٿو. ”سو، ان ٿل کي آباد ڪرڻ جي رٿا آهي! ٿل ڪئنال ته عمل ۾ آهي ئي، جنهن مان ٻيون چار شاخون بهنڪرن ٿيون: هيٺ چشما ۽ مٿي ڪالاباغ!“ انور ڀڻڪيو.

”بئراج وٽ هڪ ماڊل رکيو آهي جنهن سان ڪالاباغ کان ٿل ريگستان تائين آبپاشي ۽ جاگرافيائي صورتحال بهتر طور سمجهه ۾ اچي ٿي. ڪالاباغ شهر جبل تي ٺهيل آهي. شهر وٽ ڪالاباغ ريلوي پل آهي جيڪا ٻئي ڀر ماڙيءَ سان ڳنڍيل آهي. ريلوي پل کان چارميل هيٺ جناح بئراج آهي. هوڏانهن جابلو سلسلو ڪالاباغ شهر وٽان اولهه-اولهه ڏکڻ کسڪندو هليو وڃي ٿو جڏهن ته سنڌوءَ جو رخ ڏکڻ طرف آهي. ڪالاباغ پل يا جناح بئراج کان ماڙي انڊس جي ڏکڻ ۾ ويندڙ روڊ سڌو ميانوالي وڃي ٿو جنهن کانپوءِ ٿل ريگستان شروع ٿئي ٿو.

”اها ڳالهه به نوٽ ڪرڻ جي آهي ته جڏهن ڪالاباغ کان فقط ٽي چار ميل هيٺ جناح بئراج ٻڌل آهي، ان جي باوجود ڪالاباغ بند جي رٿا جوڙي وئي آهي.“ انور چيو، ”ايم-جي اڪبر پنجاب جي درياهن بابت دلچسپ ڳالهه چئي آهي ته پنجاب، پنجن ندين جو مالڪ ناهي، ستن ندين جو مالڪ آهي، پنج پنجاب جون، ڇهين سنڌو ۽ ستين سرسوتي، جيڪا هڪ ڏند ڪٿا موجب مقامي ماڻهن جي ڪڌن ڪرتوتن سبب سڪي وئي. لڳي ٿو سنڌو طاس ٺاهه جي نتيجي ۾ ٽي درياهه سڪائڻ کانپوءِ هاڻي سنڌوءَ کي به سڪائي ساهه پٽيندا.“



وقت صبح جا 9:30

اسان ڪافي دير کان جناح بئراج تي نوري ۽ مورڙي جو انتظار ڪري رهيا آهيون، جيڪي جناح بئراج واري ڇاٻ سبب اڳتي نٿيون وڌي سگهن. اڳتي وڌڻ جو هڪ طريقو اهو آهي ته ٻيڙين مان سامان لاهي ٻيڙيون ڪلهن تي کڻي بئراج ٽپائجي، ٻيو طريقو اهو آهي ته بئراج جا عملدار سنڌ حڪومت جي ٽيم کي عزت ڏيئي بئراج ۾ موجود ان بندوبست جو فائدو ڏين جنهن سان ٻيڙيون پاڻيءَ مان نڪرڻ کان سواءِ بئراج مان لنگهي اچن. بئراج جي هيٺين عملدارن کي هن ٽيم بابت اڳواٽ اطلاع آهي پر اهي ڪنهن بالا عملدار جي انتظار ۾ آهن. مان ۽ انور ان دير جو فائدو وٺڻ لاءِ بئراج بابت تفصيل ميڙڻ ۾ لڳي وڃون ٿا.

انور هڪ پريس رپورٽ جي مطالعي ۾ مصروف ٿي ويو. ٿوري دير کانپوءِ ڪنڌ کڻي چوي ٿو، ”1945ع ۾ انگريزن، سنڌ ۽ پنجاب حڪومتن جياعليٰ آبپاشي عملدارن کي سڏائي سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ بابت هڪ ٺاهه ڪرايو هو. ان ٺاهه موجب سنڌ، سنڌو درياهه مان 75 سيڪڙو پاڻيءَ جي حقدار آهي ۽ پنجاب 25 سيڪڙو حقدار آهي، جڏهن ته پنجاب جي ٻين ندين مان 96 سيڪڙو پاڻيءَ تي پنجاب جو حق آهي ۽ 4 سيڪڙو سنڌ جو حق آهي. ان ٺاهه دوران هڪ ٻيو بحث به ٿيو ته هندستان سان پاڻين بابت ٿيل ٺاهه ۾ جيڪو پاڻي هندستان کي وڪيو ويو ان ۾ 6 سيڪڙو کن سنڌ جو هو، ان جو معاوضو سنڌ کي ڏنو وڃي. ”انڊس ٽريٽي“ ۾ ٻي اهم ڳالهه اها لکيل آهي ته، سنڌ حڪومت جي اجازت يا رضامنديءَ کانسواءِ سنڌوءَ جي مٿئين حصي ۾ پنجاب حڪومت ڪو به بند نه ٻڌندي. اها ڳ�