جناح بئراج

�لهه 1945ع واري ٺاهه ۾ لکي پئي آهي.“
ٻيڙيون اڃا نه پهتيون آهن. اسان ماحول جو جائزو وٺڻ شروع ڪيو. ڏکڻ طرف سنڌو تمام ڪشادي ٿي چڪي آهي. چؤطرف ماٿريءَ ۾ سنڌوءَ جون ٻيٽاريون ۽ ننڍڙا وهڪرا نظر ٿا اچن. انهن مان فقط هڪ وهڪري ۾ ايترو پاڻي آهي جو مورڙو ۽ نوري تري سگهن. ٻيڙين کي گهٽ ۾ گهٽ ٽي فٽ پاڻي گهرجي. جناح بئراج جو ريسٽ هائوس چڱو موچارو آهي. رنگ برنگي گل ٻوٽا ۽ انهن تي پوپٽن جا ڦيرا دل لڀائين ٿا پر جنهن ويل سنڌوءَ جي لهواري وهڪري تي نظر پوي ٿي، دل اداس ٿيو وڃي. اسان سوچيون ٿا ته پهرين ڇاٻ ئي سنڌوءَ کي نستو ڪري وڌو آهي ته چشمه ۽ تونسه بئراجن کانپوءِ ڇا هوندو؟
”توهان هتان جو پاڻي پي ڏٺو آهي؟“ محمد علي قادريءَ جي هٿ ۾ گلاس هو. ”هڪ ڍڪ ڀري ڏسو، نلڪي جي پاڻيءَ ۾ گاسليٽ جي ڌپ آهي. هتان جا ماڻهو چون ٿا ته ڏهه سال اڳ اتان پئٽرول نڪرندو هو. هاڻي پئٽرول کپي ويو آهي پر جر جي پاڻيءَ مان اڃا تائين گاسليٽ جي ڌپ اچي ٿي! هتي گاسليٽ ڪڍڻ جي فيڪٽري به لڳي پئي آهي، جيڪا هاڻي بند ٿي وئي آهي. ماڻهو چون ٿا ته هنن پنجن ڇهن جاين تي بورنگ ڪري ڏٺي آهي پر هر هنڌ پاڻيءَ ۾ گاسليٽ جي ڌپ آهي.“ محمد علي هڪ ساهيءَ ۾ سڄي رپورٽ ڏيئي ڇڏي. اسان به ڍڪ ڍڪ ڀري ڏٺو. پاڻيءَ ۾ چڱيءَ خاصي بوءِ هئي، وات جو ذائقو چڱي دير تائين خراب رهيو.
”ڪالاباغ ۾ توهان جي فوٽوگرافي ڪيئن رهي؟“ انور، محمد علي کان پڇيو.
” توهان کان جدا ٿي اسان هڪ گهٽيءَ ۾ پهتاسون، اتي هڪ گهر ۾ اسان عورتن جي ڀرت جي فوٽو گرافي ڪئي. عورتن اسان کي ننڍڙن ٻارن جا پهراڻ ڏيکاريا، جيڪي پَٽ تي ڀريل هئا. هتان جون عورتون ۽ سنڌ جون عورتون ڀرت ۾ جيڪي گل ٺاهين ٿيون، سي لڳ ڀڳ هڪ جهڙا آهن، پٽ به ساڳيو استعمال ٿو ٿئي، پهراڻ به ساڳئي قسم جا ڍلا ڍلا هئا، ڀرت بالڪل ائين هو جيئن اسان وٽ ننڍڙيون چار پتيون ۽ گل هوندا آهن. اسان پتڻ تي ٻيڙين جون تصويرون به ٺاهيون پر اسان کي بيهڻ نه ڏنائون چون پيا عورتن جو پتڻ آهي، واقعي ڪجهه عورتون به هيون جن لٽا پئي ڌوتا. هتان جي ٻيڙين تي ڪا به اُڪر ڪونه هئي، بنهه ساديون هيون. اسان جون سنڌ واريون ٻيڙيون وڌيڪ سهڻيون آهن.“ محمد علي، شهر ۾ شهر واسين جو چڱو تنقيدي اڀياس ڪيو هو.
محمد علي فوٽوگرافي ڪرڻ مهل گونگو ٿي ويندو آهي. هڪ غير آريائي هڏڪاٺ، ٻيو رنگ جو پڪو ۽ ٽيون ٽريڪ سُوٽ ... ماڻهو کيس غير ملڪي سمجهي ”انگريز“ چوندا آهن. پاڪستان جا ماڻهو انگريزن کي رعايت ڏيندا آهن، پاڪستاني فوٽوگرافر سان فوٽو ڪڍڻ تي وڙهندا آهن پر انگريز کي ڏسي مرڪي پوندا آهن. ويتر جو محمد علي گونگو ٻوڙو ٿي پوندو آهي ته ماڻهن خاص ڪري عورتن جون همدرديون حاصل ڪري وٺندو آهي، ڪنن تي هٿ رکي چونديون ”توبهه منهنجا رب! ڇا ته شينهن مڙس آهي پر ويچارو گونگو!“ محمد علي به منهن پڪو ڪري بيهي رهندو. اڄ به ائين ئي ٿيو. عورتون کيس گهر وٺي ويون ۽ پهراڻ ڪڍي ڏيکاريائونس.
”جڏهن مان سکر ۾ هئس تڏهن مون پتڻ تي ٻيڙيون ڏاڍي غور سان ڏٺيون هيون.“ انور، سکر ۾ 83-1982ع ڌاري ڊان گروپ جي هڪ اخبار جو بيورو چيف رهي چڪو آهي. ”مون اتي تمام وڏا ٻيڙا ڏٺا آهن، جن جا ٻئي پاسا مٿي هوندا آهن، اهي ٻيڙا پنجاب جا ماهي گير ٽوئن يا هنداڻن سان ڀري ايندا آهن. اهي ٻيڙيون، اُڪر جي لحاظ کان تمام سهڻيون هونديون آهن، خبر ناهي ته اهي پنجاب جي ڪهڙي هنڌ کان نڪرن ٿيون؟ ٿي سگهي ٿو ته اهڙا راڄ اسان کي اڳتي ملن!“
”اسان هتان جي عورتن سان ڳالهايو، ساڳيو ادا ڀاءُ واري حساب ۾ پئي ڳالهائين“ ڪريم ميمڻ پنهنجو مشاهدو بيان ڪيو، ”ٿورڙو زبان جو فرق آهي ... مون کي ته ائين پيو لڳي، اها پشتو سرائيڪي ۽ اهڙين ٻولين جو سنگم يا مڪسچر هئي. هو جيڪي چون ٿا، اهو سمجهه ۾ ته اچي ٿو پر اشارن کان سواءِ سمجهڻ ۾ ڏکيائي ٿي ٿئي.“
جيئن جيئن اسان سنڌوءَ تي سفر ڪندا پيا وڃون تيئن تيئن مان ان خيال تي پڪو ٿيندو پيو وڃان ته سنڌوءَ جي ٻنهي ڪپن تي اها قوم اڃا تائين موجود آهي جيڪا ماضيءَ ۾ هڪ هئي، اها قوم جيڪا ايبٽ آباد کان ڪيٽي بندر تائين هڪ ٻولي ڳالهائيندي هئي، اڄ به سنڌوءَ جي ڪنارن تي آباد آهي. پڪ سان ٿيو هينئن هوندو ته ٻاهريون قومون هوريان هوريان سنڌوءَ جي ڪنارن تي وسنديون ويون ۽ پنهنجا اثر وجهنديون ويون، تان جو هاڻي مختلف ڪنڌين تي وقت سان مختلف ٻولين ۽ سياسي واقعن جا اثر پئجي ويا. ۽ انهن جي شڪل صورت ۾ ٿورو گهڻو فرق اچي ويو.
”ڀائيجان توهان جو ڳوٺ ڪهڙو آهي؟“ انور باغ ۾ ڪم ڪندڙ مالهيءَ کان پڇيو. ”۽ گهر ۾ زبان ڪهڙي ڳالهايو؟“
”هتان هڪ ميل جي پنڌ تي آهي سخي شاهه مردان، تمام پراڻو آهي، اسان جا ڏاڏا پڙ ڏاڏا رهندا هئا. گهر ۾ پنجابي ڳالهايون ٿا.“
”هندڪو سمجهو ٿا؟“
”نه اها ڪونه اچي“
”هتي قومون (قبيلا) ڪهڙيون ٿيون رهن؟“
”اعواڻ، کدرال، مسلي، سيد، چترالي، پٺاڻ، اُترادي رهن ٿا.“ مالهيءَ قبيلا ڳڻايا.
”اُترادي ڪير آهن؟“ مون پڇيو.
”اُترادي مَلِڪن جي هڪ قوم آهي انهن جي پنهنجي زبان آهي، جنهن کي اسان اُترادي چئون، مان سمجهان ٿو پر ڳالهائي نٿو سگهان. هو جبل جا ماڻهو آهن، هو نواب (امير محمد خان) صاحب جي علائقي جا آهن پوءِ اتان گهر ڇڏي اسان جي ڳوٺ ۾ اچي ويٺا آهن.“ مالهي پاڻ به مَلِڪ آهي.

وقت 10:15 صبح
ٻيڙين جو انتظار ڊگهو ٿيو ته بئراج انتظاميه تي تنقيد شروع ٿي، جيڪا اڃا تائين ٻيڙيون ٽپائي نه سگهي آهي. تنقيد بئراج انتظاميه جي دائري کان اڳتي وڌي ته ملڪ جي نظام تائين وڃي ڳالهه پهتي. هڪ نوجوان مزاحيه شعر پڙهي ٽهڪ وکيريا:
”نه ميرا پاڪستان هئه، نه تيرا پاڪستان هئه
يه اس ڪا پاڪستان هئه جو صدر پاڪستان هئه.“
”نه جناب! هيءُ پاڪستان اسان ٺاهيو آهي، صدر ودر ڪونه ٺاهيو آهي، محنت مزدوري اسان ڪيون مالڪ وري ٻيا ٿين!“ هڪ ٻئي نوجوان ساڳئي موڊ ۾ چيو.
”توهان وڃي هڪ نئين سياسي پارٽي ٺاهيو، تقريرون ڪندا رهو، اسان کي سمجهائيندا رهو، جڏهن ووٽن جو وقت ايندو ته سوچينداسون“ انور پنهنجي خاص انداز ۾ ٽهڪ ڏنو.
اسان 53 دروازن تي ڦِري رهيا آهيون. ٻيڙيون اُڪرڻ جو مرحلو شروع ٿي ويو آهي. بئراج ۾ وڏو شور آهي. پل تان لنگهڻ مهل وري وري ڄامشوري وارو منظر اکين آڏو اچي ٿو. مٿئين پاسي وڏي ڍنڍ آهي. ۽ هيٺيئن پاسي ڊٻون نظر اچن ٿيون. هتي لهواري پاسي درياهه جو پيٽ پٿريلو آهي ۽ لٽ ڪونهي.
جناح بئراج کان اڳ ڪالاباغ وارن جبلن جو لوڻ ڪالاباغ شهر کان ٻيڙين رستي سولائيءَ سان سنڌ ۽ پنجاب جي شهرن تائين پهچندو هو. ايسٽ انڊيا ڪمپني به سنڌ سان جن جنسن جو واپار ڪندي هئي ان ۾ لوڻ به شامل آهي. طوطي خان به ٻڌائي ٿو ته هو ڪالاباغ کان لوڻ جون ٻيڙيون ڀري ديري اسمائيل خان، ديري غازي خان مٺن ڪوٽ، ڄ