جولاءِ 2002 ۾ منڇر جو منظر نامو

جولاءِ 2002 ۾ منڇر جو منظر نامو
اڄ منڇر تمام اداس هئي. هيءَ هلڪي ڦلڪي بازار هئي، جنهن ۾ ’نه ڪا بوءِ بازار ۾، نه ڪي ڇِلري ڇَٽَ ‘ واري حالت هئي. جيپ مان لٿاسون ئي مس ته ملاح ويجهو آيا. ”جي سائين‘؟ (ڪهڙي خيال سان آيا آهيو؟)، منڇر جو سير ڪندؤ؟“
آئون منڇر جي بند تي بيٺو هئس، مون پري پري تائين نظر ڊوڙائي، مون کي منڇر (من+ ڇر مَن لڀائيندڙ ڍنڍ) نظر نه آئي. بس! هڪڙو بيٺل پاڻي جو ڌپارو واهه هو جنهن ۾ ننڍيون ننڍيون ٻيڙيون بيٺيون هيون، (هي دانستر واهه جو منڇر بند جي اندر وارو حصو هو) ”منڇر ڪٿي آهي؟“ مون منڇرين کان پڇيو.
”هيءَ منڇر آ سائين!“ منڇرين خشڪ زمين ڏانهن اشارو ڪيو، ”پاڻي اڳتي آهي“ ڄڻ پڪ ڏياريندا هجن ته آئون بلڪل ٺيڪ جاءِ تي بيٺو آهيان. ان ڪري وسوسو نه ڪريان.
مون هڪ ڀيرو وري ماحول جو جائزو ورتو. منڇر جي بند لڳ قائم ان ڳوٺ جو نالو ’دوست محمد رودناڻي‘ آهي، هتي بند تي ننڍڙي بازار هئي. بازار ۾ دڪاندارن جا هوڪا، خريدارن جي نعريبازي ۽ دولت جون تجليون نظر اينديون پر هتي غربت جو راڄ هو، بيروزگاريءَ جو مقابلو هو. بازار ۾ مڇي ۽ ڍنڍ ۾ شڪار نه هئڻ سبب هتي ڪو به خريدار ڪو نه هو، هر ماڻهوءَ جا کيسا خالي هئا. منڇر ۾ اڄ به هزارين ماڻهو هئا پر بازار ۾ دڪاندارن سميت ڪل پنجاهه سٺ ماڻهو مس هئا.
”منڇر وارا هتان ڪجهه نه ڪجهه وٺڻ ايندا رهندا آهن!“ بخاري صاحب چيو. ”منڇر هيٺ آهي، پاڻي لهي ويو آهي، پاڻي هوندو آهي ته هن بند تائين ايندو آهي، چوٿون پنجون سال آهي جو پاڻي ڪونهي. پاپليٽن تي گذارو ٿا ڪريون. هي دانستر واهه آهي... ان جو ڇوڙ هيٺ اوڀر ۾ درياهه ۾ ٿيندو آهي، اسان هينئر منڇر جي اوڀر ۾ بيٺا آهيون. دانستر جو پاڻي اوڀر ڏانهن وهندو آهي“ ملاح سمجهائڻ لڳو. منڇر جا ماڻهو پاڻي ڪهڙو پيئن؟ هي منڇر يا دانستر جو پاڻي ته زهر ٿو ڏسجي، پاڻي لين (واٽر سپلاءِ) جو آهي. ايئرپورٽ کان اچي ٿو. منڇر جي لڳ بور ڪجي ٿو ته پاڻي کارو نڪري ٿو. چار ئي پاسا کارو آهي. وچ ڍنڍ جي خبر نه آهي جو اتي اڃا تائين بور نه ٿيو آهي.
منڇر جا ماڻهو پيئڻ لاءِ پاڻي هتان بند تان ڀرين يا وري جهانگارن مان ڪيڏي نه حيرت جي ڳالهه آهي پاڻي تي ترندڙ ڳوٺن جا ڳوٺ پيئڻ جو پاڻي ڪنڌيءَ تان واٽر سپلاءِ اسڪيم مان حاصل ڪن ٿا. ”پاڻيءَ مٿي جهوپڙا، مورک اُڃ مرن“ جي صورتحال اڃا ڪا ٻي ٿيندي؟
”اسان کي ڪونتل ٻيڙي ڏسڻي آهي جنهن ۾ گهر هوندو آهي.“ انور پيرزادي ملاحن کان پڇيو ته ڇا هو اسان کي ڪنهن اهڙي ٻيڙيءَ تائين وٺي هلي سگهن ٿا؟. ”درياهه ۾ ته ان کي ڪونتل ٿا چون، توهان الائجي ڇا ٿا چئو!؟“
”ان جهڙي سڀ کان پراڻي ٻيڙي سنڌوءَ تي ساڌ ٻيلي وٽ بيٺل آهي اها ’لانگ‘ ٻيڙي آهي، مون کي مصطفيٰ ميراڻيءَ ٻڌايو هو“ مون کي ياد آيو. ”گاليو!“ هڪ ملاح چيو، ”ان ۾ رڌ پچاءُ ٿيندو آهي!“
منڇر جا ملاح جڏهن لفظ ٻيڙي استعمال ڪن ته ان جي معنيٰ آهي اها ٻيڙي جنهن ۾ گهر ٿئي ٿو، جنهن ٻيڙيءَ ۾ گهر آهي، ان تي منجڻ هوندو آهي جيڪو گهر جي ڇت بڻجي ٿو ۽ اها ئي ڇت هنن جو ڪوٺو آهي جنهن تي چڙهي ننڊ ڪن ٿا. گاليو بنيادي طرح منڇر جي ٻيڙي نه آهي، ڪنهن منڇريي درياهه ۾ اها ٻيڙي ڏٺي ۽ پوءِ اتان ڪاريگر وٺي منڇر ۾ پهريون گاليو ٺهرايو. منڇرين کي اها ٻيڙي ان ڪري پسند آئي جو اها لانگ ٻيڙيءَ جي ڀيٽ ۾ هلڪي آهي ۽ واءُ کي نه ٿي جهلي، ان کان سواءِ ان جي آڳل ۽ پاڇل ٻئي استعمال ٿي سگهن ٿا جو ٻنهي پاسي جا تخت افقي سڌا آهن. لانگ ٻيڙيءَ جي پاڇل تمام لاهي دار هئڻ ڪري اهو حصو استعمال لائق نٿي ورهي. لانگ ٻيڙيءَ جا به ٻه نمونا آهن هڪ ڪنڊي ٻيڙي ۽ ٻي سادي ٻيڙي، هاڻي اهي تمام ٿورڙيون وڃي بچيون آهن.
”ملاحن جو گهر، زائفون ۽ ٻار اسان انهن جو فوٽو ڪڍنداسين! ”انور اڳواٽ پنهنجو ارادو ظاهر ڪيو ته جيئن ملاح ان تي اعتراض نه ڪن.
”اهو ناممڪن آهي، اهو نه ٿيندو!“ ملاح سختيءَ سان انڪار ڪري ڇڏيو.
”جيڪڏهن اهو ممڪن ٿئي ته پوءِ اسان انهن ماڻهن کي خرچي ڏينداسين“. انور آڇ ڪئي، ان آڇ تڪڙو نتيجو ڏنو.
”فرض آهي اسان تي، توهان کي وٺي هلنداسين... اندر ٻيڙي بيٺي آ، اسان جي“ ساڳئي ملاح چيو ۽ گاليي تائين پهچائڻ لاءِ موٽر لڳل بتيلو ڪاهڻ هليو ويو.
”هتي ٻيون ڪهڙيون ٻيڙيون هونديون آهن؟“ اسان باقي بيٺل ملاحن کان پڇيو. ”هڪ وڏي ٻيڙي هوندي آهي ’محفل‘ ٻيو هتي ڪونتل آهي، بتيلو، ڊونڊي، هڙيو، ڪٽارو ، گاليو . .. اهي سڀ نالا ايئن آهن جيئن توهان وٽ جيپ آهي، ڪار آهي، پڪ اپ آهي، سامان کڻڻ جي ٽرڪ آهي. سڀني جا پنهنجا پنهنجا ڪم آهن.“ ملاح ٻڌايو، پر حقيقت اها آهي ته هن وقت منڇر ۾ فقط ٻن قسمن جون ٻيڙيون باقي بچيون آهن: هڪڙا بتيلا ۽ ٻيا گاليا يعني گهرن واريون ٻيڙيون! ٻيڙين جا ٻيا قسم هاڻي تاريخ جو حصو ٿي ويا آهن. علي نواز رڪڻائيءَ پنهنجي ڪتاب ”سنڌي ٻوليءَ جو درياهي لهجو“ ۾ ٻيڙين جا ڪجهه نالا ڏنا آهن. ڪونتل، بتيلو (بنا پاتاري)، پاتاريءَ سان ڪونتلو، بتيلو، جهمٽي، ونگي، ڪشتارو، ڊونڊي، هڙيو يا هڙهيو، ڪئونٽو، گاليو، مڪڙي، تراز، ترازو نائو، وانءِ، ڇوڏو، نيهه، محفل، هوڙاڪ، واڻ يا واهڻ، ڪٽار، غوراب، ڪؤنٽيو، زنئونرڪ، بگوڇڻ، نامڪڙي، ڊونڊو“.
” ٻيڙيون ٺاهڻ جا ڪاريگر ڊکڻ اڃا به آهن؟“ مون هڪ ملاح کان پڇيو.
”ها ها! آهن.“ جواب مليو.
”هاڻي به هتي ڪنهن کي نئين ٻيڙي ٺهرائڻ جو شوق ٿئي ٿو؟“
”شوق ڇا تي ڪن؟ پئسا ڪونهن، روزگار ڪونهي، گهر جي ٻيڙي لک رپيا کائي وڃي ٿي، روزگار واري ٻيڙي به 20- 25 هزار (رپيا) کائي ويندي. مڇي مارڻ لاءِ ننڍي ٻيڙي ٻن ماڻهن واري به ڇهه ست هزار کائي ويندي!“ حاجي قادر بخش چنڊاڻي ملاح ٻڌايو. قادر بخش به شايد ان ملاح جو عزيز هو جيڪو بتيلو ڪاهڻ ويو هو.
هاڻي ڪهڙو روزگار بچيو آهي؟
”هاڻي! ڪاري مڇي ڪُڪڙين وارن کي فيڊ (Feed) ڏينداهون پوءِ جيڪو اگهه هوندو، ٽي سئو ساڍا ٽي سئو رپيا جو پوءِ مڻ ٿيو يا ٽي مڻ ٿيا، ان ڪاري مڇيءَ کي ’گند‘ چوندا آهن، ’ڪِڇ‘ به چوندا آهن!“ ملاح چيو.
’۽ سنڌي مڇي؟“ انور پڇيو
”اها ختم ٿي وئي، ڇنڊڻ جي زهريلي پاڻيءَ زهر ڪري ڇڏيو. ڪُرڙي، موراکو، ٿيلهي، ڏاهي، ڄرڪو، سينگاري، گوج ۽ ننڍو شاڪر، اهي سنڌي مڇيون آهن. “
”منڇر مان مڇيءَ جو شڪار ڪيترو گهٽيو آهي؟“
”اڳي سڄي ڍنڍ مان اسان وٽ ڏهه ٻارهن گاڏيون ڀربيون هيون. هاڻي هڪ گاڏي مس اڌ ٿي ٿئي. سا به گوج، ٻٽن يا شاڪر جي! اها گاڏي ڪرا