جولاءِ 2002 ۾ منڇر جو منظر نامو

چي کڻي وڃي ٿي، ڪاري مڇي فيڊ وارن (پولٽري فارمن لاءِ خوراڪ تيار ڪندڙن) کي ڏين ٿا.
”منڇر کي گاج به نه ٿي ڀري ڇا؟ برسات جو پاڻي ته پوندو هوندو!“مون وڏي سوڪهڙي جي حالت ڏسي پڇيو.
”سائين برسات پوي ته پاڻي اچي نه‘“ ملاح ڄڻا ته قدرت واري جو ڏک ڪڍيو.
”هن وقت ڍنڍ رپئي مان گهڻا آنا بچي آهي؟“
”بچي وري ڪهڙي آهي؟ اسان لاءِ ته ڪجهه به نه بچي آهي (مڇي جو ڪو نه آهي)“
بيروزگاريءَ کان ڪي ماڻهو لڏي به ويا آهن ڇا؟“
”گهڻا گهڻا! گهٽ ۾ گهٽ ڏهه آنا (65-60 سيڪڙو) ماڻهو لڏي ويا آهن. ڪي سانگهڙ، پنجاب، ميانوالي، حب ڊيم، بدين، زيرو پوائنٽ، ڪينجهر، حب ويا ڪي ڪوٽريءَ ۾ مزدور ٿيا، ڪي روڊن تي مزدوري پيا ڪن!“ همراهه اداسيءَ وچان چيو.
”منڇر ۾ گهرن واريون ٻيڙيون ڪيتريون ٿينديون؟“ انور پڇيو.
”هزارن جي تعداد ۾ بتيلا، هڙيا...“ ملاح ڳالهائي رهيو هو ته گرميءَ جي شدت ڏسي انور برف جي پڇا ڪئي، اها هتي مارڪيٽ ۾ موجود هئي. انور برف خريد ڪرڻ لاءِ ٻٽون کوليو ته چوڌاري ٻار وڪوڙي ويس، ”چاچا خرچي ڪراءِ! ... او چاچا خرچي ڪراءِ“ ٻارن ڏاڍي محبت سان پئي گهريو.
منجهند جو 30: 12 ٿيا ته اسان دانستر واهه ۾ اڳتي وڃڻ لاءِ هڪ ٻيڙيءَ ۾ ويٺاسين، واهه جو پاڻي سم جهڙو سائو لڳو پيو هو. منڇر جو سير ڪرڻ کان اڳ جا منظر ڏاڍا اداسيءَ ڀريا هئا. اداس ڪنارا، اداس ماڻهو، اداس گهر، هر شيءَ ڊٺل ڊٺل ۽ ڦٽل ڦٽل تمام مختصر معاشي سرگرمي، پتڻ تي مجبور ٻارڙا... ۽ زهريلي پاڻيءَ سبب دانستر جي سطح تي مئل مڇيون، ايڏو زهريلو پاڻي! خبر ناهي ته ملاحن روزانو اڌ گاڏي مڇيءَ جي ڪيئن ٿي ڀري!“
”منڇر ۾، ’ارڙهين شهر‘ تي پنجاهه سٺ، سئو ٻيڙيون گهر واريون آهن، ٻيو شاهه حسڻ وٽ سئو ڏيڍ ٻه سئو ٻيڙيون آهن، ٽيون ڇنڊڻ واهه ۾ به پنجاهه، سئو، ٻه سئو ٻيڙيون آهن، سومر ۾ ڏيڍ پوڻا ٻه سئو ٻيڙيون آهن. چوڌاري ملڪ ۾ هزار کن ٿينديون!“ ملاح چيو.
’هزار کان مٿي ٿينديون!“ ٻئي ملاح چيو.
محمد علي منجهند جو هڪ لڳي به فوٽو گرافي ڪري رهيو هو. وقت جي مجبوري هئي، نه ته هيءَ وقت فوٽو گرافيءَ جو ته نه هو، خاص ڪري پاڻيءَ جو هڪ خاص reflection ٿيندو آهي. هلندڙ ٻيڙي مان اسان فوٽو ڇڪيندا ٿي وياسون. ڪٿي زائفن دانستر جي ڪنڌيءَ ڪپڙا پئي ڌوتا ته ڪٿي ٿانءُ پئي مليائون. هڪ مهاڻيءَ وجهه سان بتيلو کي بيٺي ڌڪيو، محمد علي سندس فوٽو ڇڪيو ته منهن ٻئي پاسي ڦيري مخالف پاسي ٻنهي هٿن سان بُجا ڏنائين، ڄڻ چوندي هجي، ”لخ لعنت، پراين زائفن جا فوٽو ڪڍندي شرم نٿو اچيوَ!“. سچ پچ ته منڇر ۾ غير ملاحن جو اچڻ ملاحن جي privacy ۾ خلل هو.
هڪ هنڌ وڏي تارازي ۽ سُڪل مڇيءَ جا ڍير ڏسي محمد عليءَ انهن جون تصويرون به ورتيون. ”واپاري ملاحن کان دَيو (مڇي) 80 رپيا مڻ وٺن ٿا ۽ 300 رپيا مڻ کپائين ٿا، مڇيءَ جو وزن سُڪڻ کان پوءِ ٽي حصا گهٽجي ويندو آهي. محمد عليءَ کي ڪنهن ٻئي ملاح ٻڌايو. منڇر گهمندي اسان کي ايئن ٿي لڳو ڄڻ ڪنهن ننڍي سامونڊي کاري ۾ هجون، هر پاسي کاري ڌپ هئي، پر نه، هن کاريءَ جون ڪنڌيون ٺوٺ هيون، ايتري قدر جو ڪنڌيءَ کان هڪ واچوڙو اٿيو، انور رڙ ڪئي، ”ڀائو! ان واچوڙي جو فوٽو ته ڪڍو!“. هاڻي اسان وري ملاح طرف ڌيان ڏنو جيڪو منڇر ۾ ٻيڙين جو تعداد ٻڌائي رهيو هو.
”انهن ٻيڙين ۾ آئون بتيلا ته ٻڌايان ئي ڪو نه ٿو. رڳو گهرن واريون ٻيڙيون ٿو ٻڌايان.... منهنجا پنج ڀائر آهن ته پنجن وٽ گهر جون ٻيڙيون هونديون، هر ڪنهن سان پنهنجي فيملي گڏ هوندي آهي.“ هن جو چوڻ هو ته عام طور تي هر ڪٽنب وٽ هڪ جدا گاليو هوندو آهي. عام طور تي هڪ ڪٽنب ۾ پنج ڇهه ڀاتي هوندا آهن. يعني هن وقت منڇر تي جيڪڏهن لڳ ڀڳ هڪ هزار گاليا آهن ته ان جو مطلب ٿيو هڪ هزار ڪٽنب آهن. يعني پنج يا ڇهه هزار ماڻهو موجود آهن. جيڪڏهن اها آبادي ڇهه آنا (35%) آهي ته ڏهه آنا (65%) آبادي لڳ ڀڳ 9 يا 10 هزار ٿيندي جيڪا منڇر مان لڏي چڪي هئي. مون کي اهو تعداد گهٽ ٿو لڳي ڇاڪاڻ ته منڇر جي عروج وقت هتان جي آبادي ڪنهن به صورت ۾ 60-50 هزار کان گهٽ نه هئي.
”منڇر جو آخري پتڻ ڪهڙو آهي“
”ڇيهه! منڇر جو پتڻ آهي شاهه حسڻ، اوستائين ويندا هون، اتان ماڻهو کڻي اچي بوبڪ ۾ ڇڏيندا آهيون، وري بوبڪ مان ماڻهو کڻي شاهه حسڻ ويندا هون.... اهو سفر شروع ٿيندو، دانستر واهه کان جتان اوهان سفر شروع ڪيو آهي، ان سفر جو نجي ٻيڙيءَ جو ڪرايو 700-600 رپيا وٺندا آهن. پاڻي چڙهندو ته ڇنيءَ ۾ به ماڻهو لاهيندا آهيون. ڇنيءَ مان ماڻهو کڻي وري نئين بند تي ڦٽي ڪندا آهيون. وري نئين بند وارا ماڻهو کڻي ڇنيءَ ۾ ڦٽي ڪندا آهيون، وري اتان جا ماڻهو کڻي ايندا آهيون. بوبڪ شهر ۾ وري بوبڪ کان ڇني! ائين عام جام پتڻ هوندا آهن. اتر ڏي ڪو ٻيو پتڻ ڪونهي. بس ماڻهو گاجي شاهه گاڏين تي ايندا ويندا آهن. ائين ٻيا پتڻ آهن. بوبڪ، شيخ ڌمڻ، ڊڀي، وڏي بٺي ٿل، ننڍي بٺي ٿل آهن. منڇر کي اوڀر ۾ بوبڪ، اولهه ۾ شاهه حسڻ، اتر ۾ ڇني ۽ ڏکڻ ۾ جهانگر آهي.“ ملاح منڇر جي عام پتڻن جو ڪجهه احوال ڪيو. پر هاڻي صورتحال ڪافي بدلجي وئي آهي. اڳي گاجي شاهه طرف ماڻهو ٻيڙين تي ويندا هئا. منڇر جي اولهه ۾ پتڻ تي لهي اڳتي اُٺن تي ويندا هئا. هاڻي گاجي شاهه طرف پڪو رستو ٺهي ويو آهي. ماڻهو روڊ تان تڪڙي ۽ سستي سفر لاءِ سيوهڻ کان ترجيح ڏين ٿا.
”منڇر ۾ ۽ منڇر تي چوڌاري ڪي پير اولياءَ به آهن، جيئن ’ڪنگ سوار پير‘ ٻڌون ٿا ته ڪنگ تي سواري ڪندو آهي؟“ مون پڇيو.
”ها! ڪنگ پير جي مزار آهي. ٺلهه تي شاهه حسڻ جي پريان وڏو دڙو آهي.“ ملاح هائوڪار ڪئي پر ’ٺلهه‘ لفظ تي انور هوشيار ٿيو. شايد ڪا آرڪيالاجيڪل سائٽ هجي‘.
”اهو ٺلهه شاهه حسڻ کان ايترو پري آهي جيترو پنڌ پاڻ ڪري آيا آهيون.... دڙو آ وڏو، مٿان مسيت به لڳي پئي اٿس. اتي باقاعدي بسون به اينديون آهن. ٻيو، هڪڙو شير بادشاهه آهي، جنهن جي مزار شاهه حسڻ کان آهي. هڪڙو متن شاهه مير آهي. اهو به شاهه حسڻ تي آهي، ڪنگ سوار آهي. شيخ ڌمڻ به، ان کان پوءِ لال ڇتو بادشاهه بوبڪ ڀرسان، قائم شاهه بادشاهه ! هتي وچ منڇر ۾ ڇتو شاهه آهي. هيڏانهن جهانگارن اوريان پير آهن، ايڏانهن ببر شاهه پير آهي.“
”ميلا ڪٿي ڪٿي لڳن ٿا؟“ انور سوال ڪيو.
”هڪ شيخ ڌمڻ تي، ٻيو متن شاهه مير جو، بائد شاهه (شهيد) جو (ڇني پاسي) هڪ همراهه چيو.
”شيخ ڌمڻ ڪير هو؟“ بخاري صاحب پڇيو ته متان ان شخصيت بابت ملاحن وٽ ڪا روايت هجي! ”پير هو... وڌيڪ خبر ناهي!“ ملاح وراڻيو، حقيقت اها آهي ته ملاحن کي انهن هستين مان ڪنهن جي به بزرگ جي نالي بابت پوري ڄاڻ نه آهي. ڪنگ سوار ڪير هو؟ ڪٿان آيو ۽ ڪنگن تي سواري ڇو ڪيائين؟ ڪا به ڪهاڻي پوري ڪو نه هئي. هنن لاءِ بس اهو ئي ڪافي هو ته ”اهو پير آهي ۽ مشڪل ڪشائي ڪري ٿو.“
”منڇر جي پکين جا نالا ته کڻي وڃو!“ انور ملاحن کي چيو.
”ڊگوش، ٿرهاندو، ٻوئر، ڦاڙائو، نيرڳي، کرڄاهو