جولاءِ 2002 ۾ منڇر جو منظر نامو

، کيڻاٺي، ڪهنگ، سانِـهه، ڪَرڙو، لنگهو، ڄاڃي، پيڻ، هنج به ايندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن!“ ملاح ڪجهه اهم پکين جا نالا کڻي ماٺ ٿي ويا. هنج جو ٻڌي انور جو شوق وڌي ويو. ڀائرو اسان هنج ڏسنداسون ۽ فوٽو ڪڍنداسون!“ پوءِ ڀٽائيءَ جا بيت پڙهيائين.
اچيو لڄ مرن، تنهن سر مٿي هنجڙا
سَر سُڪو سال ٿيا، هنج هريو ئي پير
هي ڪنگ ويچارو ڪير جو رسي ان رمز کي!
سڀني واهه واهه ڪئي.
”هائو ڏسنداسين ڪِن همراهن ڪي هنج پنجاب مان وٺي پاليا آهن. هتي بيٺل آهن.“ ملاحن چيو.
انسان سان شادي مِماتي آهي ئي آهي. جڏهن ڪو ماڻهو گذاري وڃي ته ڇا ڪريو؟“ انور هاڻي منڇر جي ماڻهن جي ريتن رسمن بابت سوال ڪرڻ شروع ڪيا.
”جڏهن ممتاتي ٿيندي آهي، اسان بوبڪن مان ملون گهرائيندا آهيون. ٻيڙيءَ ۾ هڪ وڏي ڪشي آهي، اتي ڦرهيءَ تي ماڻهو (لاش) کي رکي ان کي غسل ڏيئي، تيار ڪري وڏي ٻيڙيءَ ۾ رکندا آهيون، پوءِ مٽ مائٽ کي ٻڌائيندا آهيون. نياڻيون سياڻيون اينديون آهن! پوءِ ڪپر تي ڪو دڙو ڏسي ٻيڙي جهليندا آهيون. سنگت ساٿ رستي ۾ شامل ٿيندي ايندي آهي. پوءِ لاش کڻي رلي ڌليءَ ۾، پوءِ پنج اٺ ٻيڙيون ڪڍندا آهيون. ناڪو بوبڪن وٽ پير مُبو (پير منبو) آهي، اتي دفن ڪندا آهيون. سڄي منڇر جو اهو ئي مقام آهي. شاهه حسڻ وارا ان پاسي جبل تي رکن، جيڪي شيخ ڌ مڻ تي ويٺا آهن، اهي اتي دفن ڪندا آهن. سڄي منڇر ۾ ڪو به ٻيٽ نه آهي، ان ڪري ٻاهر دفن ڪندا آهن.
”شاديون ڪيئن ڪندا آهيو؟“ انور ٻيو سوال ڪيو.
”سڏ ڏيندا آهيون ته ادا فلاڻي تاريخ اسان جي شادي آهي، ٻيڙيون ڇوڙي مٿي ڪپر تي اچجو. ڪپر تي وڏو ميدان ڏسي اتي ڇنا هڻندا آهيون. ٻيڙيون ان ڪپر تي جهلبيون، مردن جو ڇنو اورتي ۽ عورتن جو پرتي هڻنداسون. ديڳون چاڙهينداسون. سنگت ساٿ وارا اچي ڪٺا ٿيندا، ٻيڙين وارا ٻيڙين تي ايندا ۽ شهر جا سنگتي اسڪوٽرن تي!“
”ساٺ ڪهڙا ڪيو؟“
”ميندي، موڙ، ڳانو... سهرا چونداسين، توتاڙيون شرنايون، دهل، راڳ ٿيندو. گهوٽ کي کٽ تي ويهاريندا آهيون... “ ملاح انور جو شوق ڏسي چيو، ٻن ٽن مهينن ۾ هتي هڪ شادي ٿيندي، تون اچي ڏسجانءِ! راڳ ۾ الله داد ۽ گلشير ڳائيندا آهن... گل شير ته گذاري ويو باقي الله داد“.
” ٻيڙيءَ تي ڪچهري جاري هئي ته ملاحن ڏکڻ پاسي اشارو ڪري چيو، هتي آهي لال ڇتو بادشاهه! منڇر جي جيترو موج هوندي اوترو لال سائين وارا (لال ڇتو بادشاهه) چڙهندا، جيترو پاڻي چڙهندو اوترو مٿي هو به چڙهندا ڪڏهن به پاڻي بٺيءَ تي نه چڙهيو.“
”واهه سائين واهه!“ بخاري صاحب جيڪو هر ڳالهه خاموشيءَ سان ٻڌي رهيو هو. ڪچهري ۾ شامل ٿيو.
”لال سائين جي ڪا ڪرامت ته ٻڌاءِ!“
”ڪرامتون اهڙيون آهن جو جيڪو سوال ڪندو ان جو اهو سوال پورو ٿيندو، ڪنهن کي اولاد ناهي ته ان کي پٽ ڏياري ٿو!“
”واهه واهه!“ قادري صاحب ڪرامت ٻڌڻ کان لقمو ڏنو.
اسان جو هڪ همراهه آهي علاؤالدين، ان کي اولاد ڪو نه ٿيندو هو، ان کي ٿيو!“ ملاح ڪرامت ٻڌائي.
”دعا گهرو ته لال ڪنوار ملي جهنگ ۾!“ قادري صاحب خوشگوار موڊ ۾ چيو.
”الله ڪندو توهان کي ڳاڙهي ڪنوار ملندي“ هڪ ملاح پير صاحب جي مريد جي حيثيت ۾ قادري صاحب کي دعا ڪئي.
”علي حيدر! قلندر! ”سڀني گڏجي نعرو هنيو. بتيلي جي موٽر بند ڪري ملاحن بتيلي کي ونجهه تي لال ڇتي طرف ڌڪڻ جي ڪوشش ڪئي، پر وڏي گپ هئي، گوڏي جيڏي گپ ۾ لهي لڦ لڦ ڪرڻ کان سواءِ ڪو چارو نه هو.
”ادا ٿورو اڳتي هلو ته درگاهه اکين سان ڏسون!“ انور ملاحن کي منٿ ڪئي. ملاحن پنهنجي پوري ڪوشش ڪئي پر ٻيڙي اڳتي ڪري نه سگهي. ”اسان ٿورڙي فاصلي کان ڏٺو ته لال ڇتي جي مزار هڪ دڙي تي چوڪنڊي ٿلهي تي چوديواري ۾ هئي. ان تي ڪا به قبي وغيره نه هئي. اها کليل آسمان هيٺ ڪچي قبر هئي. ۽ مٿس ڳاڙهو پڙ پيل هو. اسان اتان ئي موٽ کاڌي ۽ اڳتي روانا ٿياسون.
”لال ڇتو آرڪيالاجيڪل سائٽ آهي“ بخاري صاحب ياد ڏياريو، جڏهن به وڏو پاڻي چڙهندو، هيءَ سائٽ ٻڏي ويندي. ان جو ڪو به چانس نه آهي ته اها مزار ۽ سائٽ ٻڏڻ کان بچي وڃي. مجمدار به جڏهن اها سائٽ ڏٺي. ممڪن آهي ته ايتري ئي پاڻيءَ ۾ هجي!“ دڙي جي سطح پاڻيءَ جي هاڻوڪي سطح کان محض ٽي يا چار فٽ مٿي هئي. البت هٿرادو ٿلهو ۽ چؤديواري ان کان به مٿي، پاڻيءَ کان ڇهه ست فٽ مٿي هئا. ان طرح اهو ٿلهو ڪافي مٿڀرو ڪيو ويو هو.
اسان هاڻي اهڙي بتيلي ۾ هئاسون جنهن کي موٽر هڻي تيز رفتار ڪيو ويو هو. جيئن ئي دانستر پورو ٿيو. منڇر پنهنجي اٿاهه پاڻي سان نظر آئي، نظر کٽي وڃي پر پاڻي نه کٽي! گهڙي کن لاءِ اسان کي اهي سڀ خبرون غلط محسوس ٿيون ته منڇر ختم ٿي وئي آهي.
”ابول! هتي ته منڇر ۽ آسمان پاڻ ۾ هڪ ٿي ويا آهن!“ انور به حيرت کاڌي ۽ ڀٽائي جو بيت ڏنو ”مئي مٿي مهراڻ جو، نڪو آر نه پار!“
اسان اکيون آسمان ڏانهن کنيون ته منڇر ۽ آسمان جي هڪ ٿيڻ جو معمو ڪجهه حل ٿيندو نظر آيو. جيتوڻيڪ اسان وچ منڇر ۾ هئاسون، آسمان تي رائو اڃا به حڪمران هو، ان ئي مياٽ ۾ ڪنارا گم ٿي ويا هئا ۽ آسمان جون حدون منڇر سان ملي ويون هيون.
هڪ ملاح ڳائڻ لڳو،
”الا! لال تي ٿي وڃان!
الا! منهنجي مرشد پاڙي وڃان!
ٻيڙيءَ مُهاڻا لال تي ٿي وڃان!
ٻيڙيءَ مُهاڻا لال تي ٿي وڃان!
مرشد تو کان سواءِ، ٻي واهه ناهي،
او درياهه بادشاهه مرشد آ،
او لالڻ سائين تو کي خبر سڄي آ منهنجي حال جي
پورهيت آهيان، هر سال جي پانڌياڻي آهيان هر سال
سما سائين واٽ سدائين تنهنجي در جي ......“
سڀني واهه واهه ڪئي.
منجهند جا اڍائي وڳا ته اهو گاليو وچ منڇر ۾ اڪيلو بيٺل نظر آيو، جتي ملاحن جو ڪٽنب موجود هو. ان وقت گرمي جو درجو 40 ڊگريون س. گ هو.
”واهه سائين واهه! واهه جي ٻيڙي آهي.“ بخاري صاحب ٻيڙي جي تعريف ڪئي.
”امان، مائي، بابا، پٽ! توهان خوش چڱا ڀلا سڀ خير! سڀني خير عافيت ڪئي. ملاحن جون مايون ۽ ڪٽنب جا سڀ ڀاتي جلد ئي هري مري ويا.
”ادي تنهنجو نالو؟ توهان شادي ۾ ڪهڙا ساٺ سنوڻ ڪريو؟“ انور وڏي ڄمار جي هڪ مائيءَ کان پڇيو.
”آئون ڇُٽي!“ مائيءَ پنهنجو نالو ٻڌايو ۽ پوءِ ساٺ ٻڌائڻ لڳي، ”ميندي رکندا آهيون، آنا ڪُڪڙ جا رکندا آهيون. سيون رکندا آهيون، ڪپڙا ٻُڏل هيٺان رکندا آهيون. ڪنوار جا، هيٺان رکي مٿان تڏو وجهندا آهيون، ڪنوار کي اڇي ڳاڙهي شال وجهندا هون، ڪنوار کي (هٿ ۾) ڪُرف ڏيندا آهيون. لانئون لهن، لائون لهي بس ٿين ته ميندي به هٿن جي لاهي ڪنوار کي تڏي تي ويهاريندا آهيون. ڪنوار ڪُرڦ (قفل) بند ڪندي ته مڙس قابو..... ٿي ويندو (شادي مضبوط ٿي ويندي) مائي ڇٽيءَ لانئن وقت جون رسمون ٻڌايون. ”اها رسم exclusive آهي.“ انور جي اکين ۾ چمڪ پيدا ٿي.
”گهوٽ ايندو آهي ته پير ۾ بوٽ يا چمپل هوندس، پوءِ ڏي�