جولاءِ 2002 ۾ منڇر جو منظر نامو

�و پيو ٻرندو، چمپل کڻي هڻندو (ڀڃندو)“ عام طور گهوٽ چانئٺ تي ڍڪڻي ڀڃندو آهي، ان بدران منڇر تي هيءَ ساٺ رائج هو. آنر کي هٿ ۾ ڏيندا آهيون ڪاتي! پوءِ جڏهن هو ايندا ته گهوٽ جو بوٽ چورائي لڪائي رکندا آهيون. پوءِ ڏيندا هو ڀُنگ! ٻه سئو ڏين، اڍائي سئو ڏين، پوءِ وري موٽائي ڏيون.“
”نکيٽي ڪندا آهيون؟“
”شام جو ڪندا آهيون، نکيٽيءَ ۾ ڌڪ هڻندا آهيون، پئسا چوندا آهيون، ٻيڙين ۾ جدا ڪندا آهيون ۽ جاين ۾ الڳ ڪندا آهيون. ٻيڙيءَ ۾ آڳل کان هيٺئين ٻڌندا آهيون.
”توهان زائفون پاڻ ۾ مائٽياڻيون آهيو يا الڳ الڳ ذاتيون آهيو؟“ انور شايد معلوم ڪرڻ ٿي چاهيو ته مهاڻا/ ملاح شاديون خاندان ۾ ئي ڪندا آهن يا ٻاهر به ڪندا آهن.
”مائي تون ڪير آهين؟“
”شيخ!“ هڪ مائي چيو، ”پارهيڙي“ ٻي مائي چيو، ”چنڊاڻي“ ٽين مائي چيو، ”کاٿراڻي“ چوٿينءَ چيو. يعني سڀ مختلف ذاتين قبيلن مان هيون.
”گهوٽ سان گڏ آنرو ويهي ٿو، ڪنوار سان ڪير ويهندو آهي؟“
”ڪنوار جي ماءُ، ڀيڻ، ماسيون ويهنديون آهن، نکيٽيءَ مهل ماءُ گڏ هوندي آهي.“
”نکيٽيءَ مهل ڪنوار کي مانڌاڻي نه ڏيندا آهيو؟“ انور پڇيو.
”نه ! نه!“ سڀني گڏجي چيو، ”ها ڪو ڇوڪرو (ٻار) کڻي هنج ۾ ڏيندا آهيون، اهو جهوليءَ ۾ ڪري ماني کائيندا آهن.“ اها رسم ان ڪري ته جيئن کين پُٽ جو اولاد ٿئي.
”گهوٽ کي موڙ به ٻڌو؟ ”انور پڇيو. ”ها!“ سڀني چيو
سُيون ڇو رکندا آهيو”؟
”ته قابو ٿين، کڏڙو ڪڍي اُن ۾ سُيون رکندا آهيون، اهو ان ڪري ته آرو ڪيو ويٺو هجي!“ مائي ساٺ سان موجود دليل سمجهايو.
سُئي ٻن ڪپڙن کي پاڻ ۾ جوڙيندي آهي. ”سنهي سُئي سبيوم، مارن سين من!“ باقي آري واري ڳالهه ته سولي هئي، ”آرو ڪيو ويٺو هجي!“ يعني گهر ٻار سان رشتو مضبوط هجي، نسل وڌي! مون سوچيو.
”جڏهن ڪنهن زائفان جو ٻيڙيءَ ۾ ويم ٿيندو آهي ته ان لاءِ دائي وغيره هتي آهي؟
”ويم ٿئي ته اسان وٽ پنهنجيون دايون آهن.“ هڪ مهاڻيءَ چيو.
”ها دائي گهرائيندا آهيون، پوءِ مائي يارهين ڏ ينهن تي پاڻي وجهندي!“ ٻي مهاڻيءَ چيو.
”هتي ڊاڪٽرياڻي ڪو نه اچي؟“ انور پڇيو.
”نه! دايون آهن، انگريزي طريقي سان ڪو نه ٿئي. ڳالهه چڙهي وئي ته پوءِ سيوهڻ ۾ مئڊمون (ڊاڪٽرياڻيون) آهن. نه ته سڀ ڪجهه هتي دايون ڪنديون آهن. ويم هتي ٻيڙين ۾ ئي ٿيندو آهي. پوءِ ٻار جي ڇٺي وغيره به ڪن.“
”ڇوڪري جو طهر ڪرايو؟“
”ها! طوهر لاءِ حجم ٻاهران بوبڪ مان اچي..!“
”توهان ڀرت جو ڪم ڪريو؟“ انورپڇيو
”ها!“ سڀني وراڻيو.
”ڄار ٺاهيو؟“ انور پڇيو.
”ها گڏجي سڏجي ٺاهيون،“ هڪ مائي چيو.
”مايون سڳيون، اڳٺ ٺاهين، ڀرت ڀرين، رليون سوڙيون پاڻ سبن!“ هڪ ملاح چيو، ”وڏيون ڪاريگر آهن!“
”اسين پاڻ ڪيون. پشاوري ماين کي ڏيون، اهي وري اٺين ڏينهن وکر وٺيو اچن! هاڻي ته ڏڪر پئجي ويو آهي، برسات ڪانهي، غريب ٿي ويا آهيون.“ چؤطرف کان دانهن ڪوڪ شروع ٿي وئي. هر ڪنهن جا سور جاڳي پيا هئا.
”ڀلا اها ڪهڙي مڇي آهي، جيڪا ماءُ جو کير وڌائيندي آهي؟“
”اها ڇيلري! ان ۾ ڪارا مرچ پوندا، ڦوٽا پوندا!“
”سينگاري ڄرڪو نه؟“
”نه! نه! اهي بادِي آهن“
”هاڻي ڇيلري منڇر ۾ مري؟“
”هاڻي ڪونهي، ڪا قسمتي آهي، منڇر ۾!“ ماين چيو
”منڇر مان ڪي ماڻهو لڏي به ويا آهن ڇا؟“ انور پڇيو
”کوڙ! گهڻا! هاڻي به ڏسندي (مهيني) مينهن وسيا ته ٺيڪ، نه ته ٻيا به لڏي ويندا. پاڻي نه آيو ته سڀ لڏي وينداسين!“ سڀني عورتن مردن واري واري سان چيو. قادري صاحب جي ڪئمرا سڀئي چهرا ڪئمرا ۾ محفوظ ڪندي ٿي وئي.
”توهان ننڍي هوندي هيءَ ڍنڍ ڪيئن ڏٺي؟“ انور سڀني ڏانهن ڏسي پڇيو.
”پاڻي گهڻو هو، مڇي، جام هئي ... وچ تي ڍنڍون لهنديون ويون، وري چڙهنديون ويون، وري گهٽيون ۽ وڌيون ... هاڻي حال خراب ٿي ويو آهي. ٻچا بک تي آهن. ليلم (نيلم) هيون، واليون هيون. نٿُون .... اٺون ڏهون سال آهي ته وڪڻي کائي کپائي ڇڏيوسون.... هاڻي ڪجهه ناهي، سڀ کائي کپائي ڇڏي سون“ مائي ڇـُٽيءَ سڀني جي پاران ڳالهايو.
”توهان وٽ دهريون به هيون؟“
”ها! دهريون، نٿون، هاڻي ڪجهه به ناهي، هاڻي ته پورو ڇلو به ناهي!“
”توهان وٽ مڇي پچائڻ جا ڪهڙا طريقا آهن؟“ انور رڌ پچاءُ تي سوال ڪيا.
”ڀاڄي ڪندا آهيون، سيئيون، تريون، ڀت ڌار ڪيون، پلاءُ ڪيون“ مايون چونديون ويون.
”پلاءُ جو هڪ قسم رنڌبو ئي مڇيءَ جي پاڻيءَ ۾ آهي، اهو ڪيئن رنڌينديون آهيو؟ اسان به بورچيءَ جو ڪم ڄاڻندا آهيون. پر مڙئي توهان جو نمونو ٿا پڇون!“ انور چيو.
”مڇيءَ به اتي وجهون، پاڻي به اتي وجهون، چانور... داڳ ڏيئي بصر جو پچايون!“
”مڇي ڪاٺين تي رکي به پچائينديون آهيو؟“
”ها! سيئندا آهيون، پچائڻ مهل ديڳڙيءَ ۾ پاڻي وجهي، ان جي مٿان پاٺا (ڪاٺڙيون يا ڪانا) رکي ان تي رکجي مڇي، پوءِ هيٺان پاڻيءَ کي ڏيندا آهيون باهه! پوءِ، رڳو ٻاڦ تي رنڌبو، ان کي چئبو سينئل مڇي.“
”هتي منڇر ۾ پلو ٿئي؟“
”نه نه! هتي ڪو نه ٿئي، باقي وٺي کائيندا آهيون!“
”مڇي واريءَ ۾ به پچايو؟“
”ها ها! هتي ڪِر ۾ وجهي بچائيندا آهيون،“ مائي ٻيڙيءَ ۾ رکيل چلهه ڏانهن اشارو ڪيو. ٽانڊن جي مٿان سڌي مڇي رکندا آهيون ... سوتليءَ سان ٻڌي به رکون، مصالحو به وجهونس ... بصر، مرچ، ڪارو مرچ، ڳاڙهو، سائو مرچ، ڌاڻو، پلاءُ جِيري سڀ ڪجهه، جنهن کي جهڙي وڻي، اها رڌي کائي!“
”گيهه استعمال ڪيو يا مڇيءَ جي چرٻي؟“
”مڇي جي چرٻي، چرٻي ڪنهن ۾ گهٽ ڪنهن ۾ گهڻي، ڪُرڙي ۾ وڏي چرٻي آهي... لَهر، ٿيلهي، لهر ۾ وڏي چرٻي هوندي آهي. هونئن ئي ڀت ۾ وجهو ته پيو ڳڙي... اسان گيهه ڪو نه کائيندا آهيون، اسان کي جيڪڏهن ڏڪر سبب هتان (ڍنڍ ڇڏي) لڏڻو پيو ته. پوءِ الائي ڪيئن ٿيندو... اسان جون ست پيڙهيون هتي گذر ٿيون.“ مائي ڇُٽي مستقبل بابت ڏاڍي ڳڻتي ڏيکاري، ”الله ڪري ته هتي ئي وسندي ڪري!“.
”قادر ڪرين ڪَرمُ ته سندن وطن تي وس ٿئي!“ انور کي ڀٽائي جي دعا ياد آئي. ”هتي ڇوڪريون ٽڪن تي ڏيڻ جو رواج آهي ڇا؟“
”ها! ڏهه، ويهه، پنجويهه، ٽيهه هزار، وڌ ۾ وڌ پنجاهه هزار، اڳي ته اڍائي هزارن ۾ به ڏني ورتي!“ مائي ٻڌايو!
”اسان ٽن سون ۾ به ورتي!” هڪ مائيءَ پري کان چيو.
”ابول!“ انور کان دانهن نڪري وئي. ”ڪنوار کي ڏاج ۾ ڇا ڏيو؟“
”هوند هئي ته واليون، نٿون، ليلم، چوڙيون، ڏهه پندرهن، ويس وڳا... هاڻي ته ڪا به شئ ئي ڪو نه ڏيون.“ مائيءَ جو مطلب هو ته هاڻي ڏاج ۾ ڪي قيمتي شيون ڏيڻ وس ۾ نه رهيو آهي.
”پائڻ لاءِ سلوار قميص ۽ پوتيءَ کان سواءِ ڇا ڏيو؟ پـَڙو ڏيو؟“ انور خاص ڪري پـَڙي بابت ان ڪري پڇيو جو منڇر کان ٻاهر قديم قبيلن ۾ پڙو عام هو. ڇا پڙو مهاڻن ۾ به رائج هو؟ هي اهم سوال هو.
”پڙو اسان جو رواج آ، اڳي هيو، هاڻي ڪونهي.!“ جواب مليو.
”سدائين يا رڳو شاديء�