حسين شاهه ڪوٽيرو (ريڪ مقدس دائرو)

حسين شاهه ڪوٽيرو (ريڪ مقدس دائرو)

سامهون گول دائري ۾ قديم ماڳ پکڙيل هو. هي انهن مان هڪ دائرو هو جيڪي شاهه صاحب ڪافي سال اڳ ڏٺا هئا. هي ديهه ريڪ ۾ مقدس پٿري دائرو هو ، جنهن کي هاڻي مقامي ماڻهو حسين شاهه جو ڪوٽيرو چون ٿا. هاڻي، ان ۾ هڪ پير جي مزار ٺاهي اٿن. شاهه صاحب اڳي جڏهن هتي آيو هو تڏهن اها مزار ڪونه هئي. هي ماڳ ڳوٺ اسماعيل باريجي کان اتر اولهه ۾ اڌ ڪلوميٽر تي آهي. ڳوٺ جي هڪ همراهه چيو، ”هي بزرگ خواب ۾ آيو هو ته آئون هتي دفن آهيان، ... ايئن ظاهر ٿيو آهي، ٿوڻيون هڻي بيهاري مٿان ڇاپرو ڏنو اٿائون“ مجاور هتي پاڻيءَ جا مٽ به رکيا هئا پر لڳي پيو ته اهي ڪافي عرصي کان خالي پيا هئا.

اسان هن ماڳ جو تفصيل سان نقشو ٺاهڻ ويهي رهياسون. ماڳ کان ٻاهر ڪي پراڻيون قبرون هيون، دائري جي اندر به ڪي چوڪور ٿلها يا قبرون هيون جن جي ماپ تقريباً 1.4x1.4 آهي. دائري جي وچ ۾ هڪ ٿَلهي تي شڪ پيو ٿئي ته شايد اها ڪا قربان گاهه هئي يا ان کي هن دائري ۾ ڪا خاص مرڪزي حيثيت حاصل هئي.



حسين شاهه ڪوٽيري جا تفصيل ۽ نقشو:

دائري جو قطر 19 ميٽر ۽ ديوار جي ٿولهه 2 ميٽر هئي. ديوا رجي اندرين ۽ ٻاهرين گهير سان وڏن پٿرن جون ڇپون ڏاڍي ترتيب سان رکي مڪمل دائري کي شڪل ڏني وئي هئي. ٻنهي گهيرن جي وچ ۾ شايد مٽي ۽ پٿرين جو ڀراءُ ڪيو ويو هو. ديوار کي ڪا اوچائي نه آهي بس ڪٿي ڪٿي ٻن يا ٽن پٿري بلاڪن جي سٿ آهي. ممڪن آهي ته مناسب کوٽائيءَ سان ديوار جي اصل اوچائي ڪجهه وڌيڪ ثابت ٿئي. دائري جو اڪيلو دروازو اتر– اوڀر ڪنڊ کان آهي . دائري جي اندر پٿري بلاڪن جا چار عدد چوڪور ٿلها آهن جن جي ويڪر تقريباً 1.4x1.4 ميٽر آهي. فقط حسين شاهه واري هٿرادو قبر کي اتر– ڏکڻ ڊيگهه ڏيڻ جو تاثر ملي ٿو. دائري جي وچ ۾ پٿرن جو هڪ غير معمولي ڍڳ يا بي ترتيب چبوترو آهي. ان کي مرڪزي حيثيت ڏسجي ٿي. ان چبوتري سان پٿري بلاڪن جو هڪ سلسلو ڏکڻ اولهه طرف ديوار تائين هليو ويو آهي. دائري کان ٻاهر 12-10 عدد قبرون محسوس ٿين ٿيون. عجيب ڳالهه اها آهي ته انهن جا رخ مختلف آهن. انهن ۾ ڪا هڪ اڌ قبر اهڙي آهي جنهن جي بيهڪ اسلامي طرز تي اتر – ڏکڻ هجي.

هن دلچسپ پٿري دائري جون وصفون جيئن ته انهن پٿري دائرن کان مختلف آهن جن ۾ اڀا پٿر کوڙي دائرو ٺاهيو ويندو آهي. ان ڪري هن مختلف وصفن واري دائري کي جدا سڃاڻپ ڏيڻ لاءِ اسان ’مقدس پٿري دائرو‘ (Sacred stone circle) جو اصطلاح مقرر ڪيو. هونئن به هي دائرو ڪنهن نه ڪنهن عقيدي جي حساب ۾ ’مقدس‘ محسوس پئي ٿيو. هي ڪو رهائشي ماڳ نه هو، پر ڪنهن مذهبي سرگرمي ڏانهن اشارو ڪري رهيو هو. ممڪن آهي ته هي ماڳ زمانه قبل مسيح جو هجي. جيپ هڪ ڀيرو وري سفر شرع ڪيو. هاڻي اسان وڌيڪ خبرداريءَ سان پري پري تائين نظرون ڊوڙائي رهيا هئاسون.

”هن مُقدس دائري بابت توهان جو ڪو ابتدائي خيال؟ ڪو امڪان! توهان جو ڌيان ڪنهن خاص پاسي ته ضرور ويو هوندو؟“ مون بخاري صاحب کان راءِ وٺڻ جي ڪوشش ڪئي. بخاري صاحب ٽهڪ ڏنو. هُو مون وانگر تڪڙ ۾ راءِ نه ڏيندو آهي ۽ چونڪو يا ڇڪو هڻڻ جو عادي نه آهي، تمام محتاط راءِ ڏيندو آهي،

”امڪان جي ڳالهه ڇا چئجي! هڪ سرگرمي ته آهي، جيڪا .... ادا بيهجانءِ!“ بخاري صاحب جي راءِ اڌ ۾ رهجي وئي ڇاڪاڻ ته آڏو هڪ ٻيو پٿري دائرو نظر اچي رهيو هو. اڄوڪي تاريخ ۾ هي ٽيون يا چوٿون پٿري دائرو سامهون آيو هو. هتي ڪي ٻڪرار ڇوڪرا ڌڻ چاري رهيا هئا.

بخاري صاحب جي راءِ ته اڌ ۾ رهجي وئي پر هن پيچيدي ماڳ بابت هن پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو هو، ”ٿاڻي بولا خان ويندي ، تونگ کان 23 ڪلوميٽر کن اڳ ۾، ڳوٺ حاجي نبو باريجو (ديهه ريڪ، تعلقو ٿاڻو بولاخان) کان اٽڪل هڪ ڪلوميٽر اتر اوڀر ۾ واقع هڪ قديم ماڳ آهي، جنهن کي آس پاس جا رهاڪو ڪنهن به خاص نالي سان ڪونه ٿا سڏين. هي ماڳ پٿر سان ٺهيل اڏاوتن جو هڪ ميڙ آهي، جنهن ۾ هڪ ٻِٽو دائرو ، ڪجهه قبرانا پٿرن جا ڍِڳ ۽ پٿر جي طِت جي پيڙهه يا پيچري جهڙا آثار شامل آهن. هنن اڏاوتن ۾ گهڻي ڀاڱي وڏا پٿر ڪتب آندل آهن. موچارن مان ٻن جون ماپون 4X1. 5X1.25 فٽ ۽ 3.75X2X1 فٽن جيتريون آهن. هي آثار اصل ۾ ڇا جا آهن؟ تن بابت کوٽائي وغيره ڪري جيستائين ڪا پڪ ڪجي، تيستائين هنن کي گورستان سمجهي بيان ڪجي ٿو. ڳوٺاڻا به هن کي غير مسلمسنن جو قبرستان ۽ اُگرو ماڳ ڪري سمجهن ٿا. ۽ شايد اهو ئي سبب آهي جو هن ماڳ تي اڃا تائين ٻي ڪابه قبر نه ٺاهي وئي آهي ...

... آثارن جي پکيڙ اولهه کان اوڀر اٽڪل 138 فٽ ۽ اتر کان ڏکڻ 106 فٽن جيتري ٿيندي. دائري جو ٻاهريون گهيرو 63 فٽ ۽ اندريون 53 فٽ ۽ ويڪر ٻاهران ٻاهران 6 فٽ ۽ اندران اندر 4 فٽن جيتري ٿيندي. دائري ۾ داخل ٿيڻ جو لنگهه اوڀر پاسي آهي. دائري ۾ اندر قبرن جهڙا پنج نشان آهن. مرڪزي قبر ڄڻ ته هڪ رستي سان ڳنڍيل آهي جو اولهه ۾ دائري جي اندرئين ڪناري کي ڇُهي ٿو. هي رستو قبر جي اهميت کي ظاهر ڪري ٿو. جي وري قبر نه آهي ته هي مرڪزي اڏاوت ڪو چبوترو هجي، جنهن تي ڪانڌپي جو رسمون ادا ڪبيون هجن. مرڪزي ڍِڳ جي ڪنڊن تي چار قبرن جهڙا نشان آهن، سي قبرون نه آهن ته پوءِ ٿنڀن جو پيڙهون هجن جن تي ڪا ڇانوَ ڪري مرڪزي قبر يا چبوتر کي ڍڪيو ويو هجي. آثارن ۾ 13 کن قبرن جهڙا نشان سڃاڻي سگهجن ٿا. قبرون (؟) اتر کان ڏکڻ طرف ڊگهيون آهن. ڪن جي سيراندي يا پيراندي يا ٻنهي پاسي کتل يا اڀا رکيل پٿر به ڏسي سگهجن ٿا. دائري ۾ اندر ٺهيل قبرون ڪن اهم شخصيتن جون هونديون، جڏهن ته ٻاهريون قبرون سندن مائٽن يا ساٿين جون هونديون ...

... هن ٻِٽي گهيري يا دائري کي غور سان ڏسبو ته وچ ۾ ورانڊي وانگر خالي نظر ايندو. هن مان ٽي اندازا ڪري سگهجن ٿا: 1_ هي ڪو ڍڪيل ورانڊو يا کليل پيچرو هو، جيڪو ريتون رسمون بجا آڻڻ لاءِ ٺهيل هو. 2_ هيءَ ڪا ٻِٽي ڀِت هئي جنهن کي اندران ٻاهران پٿر ۽ وچ ۾ مٽي وغيره ڀرائي وئي هئي، جيڪا پوءِ مينهن يا هوائن سبب وهي يا وکري وئي. 3_ هيءَ ڪا ٻِٽي حد هئي جيڪا رک يا جادوءَ جهڙي ڪنهن بچاءَ جي علامت طور ٺاهي وئي هئي. اوڀر وارو لنگهه به شايد بچاءَ لاءِ بند رکبو هجي. دائري جي ڀت جا پٿر به هڪٻئي کان وٿيرڪا رکيل آهن ۽ انهن جو هڪ ئي بار موجود آهي. ظاهري طرح اهڙو ڪوبه ثبوت ڪونهي جنهن مان اندازو ڪجي ته هن بار جي مٿان ڪي ٻيا بار به هئا. جي هئا ته شايد وڏي صفائيءَ سا کڄي ويا هجن. پر جي نه هئا ته ڇا هن بار جي مٿان ڪنهن ٻي شئ سان اڏاوت ڪيل هئي جيڪا کڄي، پٽجي يا ڳري وئي؟ جي ايئن به نه آهي ته پوءِ هي ٻٽو دائرو رڳو حد نشان لاءِ ٺاهيو ويو هوندو ۽ نه ڪنهن بچاءَ يا رکيا لاءِ. تنهن کان سواءِ بچاءَ وارو لنگهه پڻ ڪنهن حفاظتي مقصد لاءِ نه پر رڳو اهڃاڻ لاءِ رکيل هو ڇاڪاڻ ته هڪ بار جي ٺهيل حد کي ڪو به ۽ ڪٿان به اورانگهي اندر داخل ٿي سگهيو ٿي ...

دائري جي ٻاهران اڪثر قبرون دائري جي ويجهو ۽ گولائيءَ ۾ ٺهيل آهن، س�