خواب ۽ خيال

خــواب ۽ خــيال










بـدر ابـڙو


















انتساب

شيخ اياز ۽ جمال ابڙي جي نالي

جيڪي مون کان ٿورو ئي اڳ هن واٽ تي هلندا ويا











پبلشر پاران
تان نه آهي تند،
جا رُون رُون ڪري راز!

مون کي چڱيءَ طرح احساس آهي ته آئون شاعر ڪونه آهيان، توڻي جو ڪي دوست مون کي اهو اعزاز ڏيڻ جي سخاوت به ڪندا آهن.
مون وٽ ڪجهه احساس آهن، ڪي خواب ۽ خيال آهن، اهي لفظ ڪٿي ٿا جُڙن، ۽ ڪٿان ٿا اچن؟ آئون ان بحث ۾ نه ٿو پوان، بس اهي لفظ جيئن غيب مان اچن ٿا، تيئن ئي پني تي لاهيان ٿو. انهن احساسن کي پني تي لهڻ کان نٿو روڪيان، ڇو ته اهي بيخوديءَ جا احساس آهن. آئون سمجهان ٿو ته ان وقت جڏهن انسان پنهنجي وس ۾ نه هجي ۽ رواجي شعور ۽ ڪيفيت کان اتاهون اڏامندو هجي، تڏهن هن جو رابطو ڪنهن نامعلوم سان ٿئي ٿو. نفسيات جا ماهر ان ڪيفيت کي شعور، لاشعور ۽ تحت الشعور ۾ پيا ورهائيندا آهن. ضروري نه آهي ته آئون انهن سان سئو سيڪڙو متفق هجان، ها! ڪٿي ڪٿي شعور ان ڪيفيت ۾ مداخلت ضرور ڪندو آهي. مون کي شعور جي اها مداخلت ’غيب سان رابطي جي تار جو ٽٽڻ‘ لڳندي آهي.
آئون انهن احساسن ۽ خيالن کي”تان نه آهي تندُ، جا رون رون ڪري راز“ واري منزل جو آلاپ سمجهان ٿو. آئون ان اسرار بابت ڪو به اصرار نه ڪندس. بس هي خيال آهن، جيڪڏهن توهان جي دل کي ڇهي وڃن ته مون پنهنجو ٻيجل وارو ڪم پورو ڪيو.
شال قبول پوي !
بدرابڙو
مهاڳ
سَڏ پڙاڏو

بدر ابڙو، جمال ابڙي جو پُٽ، علي خان ابڙي جو پوٽو. ”خواب ۽ خيال“ سندس ن.ون ڪتاب آهي، جنهن تي مون کي لکڻو آهي. سو به جلد، ڇاڪاڻ ته ڪتاب ڇپائيءَ لاءِ آخري مرحلي ۾ آهي. بدر ابڙي پاڻ هي ڪتاب پاڻ هڪ، ٻن ٽن ... نشستن ۾ نه لکيو آهي، جيئن آئون سمجهان ٿو ، هو هيءُ ڪتاب مختلف وقتن تي لکندو رهيو آهي- ساهيون کڻي. فيلسوفياڻو رنگ، پر منطق کان پري، ادراڪ ۽ وجدان جي ويجهو.
نه ڄاڻ اهي ’خواب ۽ خيال‘ هن نثر ۾ لکيا آهن، يا نظم ۾! يا نثري نظم ۾ يا انهن جي اظهار لاءِ هن کان ڪا نئين هيئت تخليق ٿي وئي آهي. هڪ ئي وقت اها جيتري نئين آهي. اوتري پراڻي آهي. ڀاڳوڀان جي عظيم ڪيڏاري ”دودو-چنيسر“ جي ”فقير بيان ٿو ڪري“ واري نثري بيان ، سدا گلاب جي سُڳنڌ، جهامنداس ڀاٽيا جي ادب لطيف، هريس واسواڻيءَ ۽ اياز جي لکڻين کان وڄي، بلڪ ان کان به آڳاٽن ڌرمي پستڪن کان بدر ابڙي تائين – اهو لکڻ جو رنگ انگ ۽ ڍنگ ملي ٿو. ”تانِ نه آهي تند، جا رُن رُون ڪري راز!“ جي عنوان سان بدر ابڙي 18 سِٽن ۾ شاعر، غيب، شعور، لاشعور، تحت الشعور – جي حوالي سان لکيو ته آهي پر ڳالهه/ ڳُجهه کُلڻ بدران وڌيڪ ڳُوڙهي ٿي وئي آهي! ”بيخوديءَ جا احساس“ آهن اِهي. مون کي حاجي احمد ملاح جون هي سِٽون ياد ٿيون اچن:
دم ڪو آهيون يا نه آهيون، خواب آهي يا خيال
هي بزرگيون بادشاهيون، خواب آهي يا خيال
بدر پاڻ ان ”اسرار“ تي ”اصرار“ نه ڪيو آهي ڇاڪاڻ ته :
آهي نه جوئي ڳجهه ڳجهاندر ڳالهڙي !
سو آئون به جڏهن انهن ڳجهه ڳجهاندر ڳالهيڙين کي پڙهان ٿو، نوٽس وٺان ٿو، ته مون کي ساهيون کڻڻيون ٿيون پون. اهي ”خواب ۽ خيال“ جيئن ذهن جي ڦرهيءَ تي لکجي ويا آهن، اهي ايئن ئي بدر پني تي پلٽيا آهن:
”تنهنجا نيڻ وڻي ويا آهن، سارا سُور پَن پَن ٿي ڇڻي ويا آهن“
انهيءَ سِٽ آهي،poetic sense ۾ آهي ۽ جن دوستن بدر کي شاعر چوڻ جي سخاوت ڪئي آهي، اهي غلط به نه آهن. پر ان سِٽ کي جيڪڏهن هيئن ورهائجي:
تنهنجا نيڻ وڻي ويا آهن
پَن پَن ٿي
سارا سور ڇڻي ويا آهن!
ته پوءِ اها نج شاعري ٿي پوندي، ۽ هڪ هيئت ۾ قيد ٿي پابند صنف ٿي پوندي.، ۽ ايئن شعوري ڪوشش سان ئي ٿي پئي سگهيو، بدر شعور جي مداخلت جي ڳالهه به ڪئي آهي، انڪري ردم ، لئه ته هن وٽ آهي پر خيال ۽ خواب جو ردم ۽ لئه آهي يا جيئن هيءَ سِٽ ٻن سِٽن ۾ وِرڇجي ته غزل جي مطلع ٿي پوندي، اهڙي وزن تي آهي جيڪو جڳادري شاعرن جو به پِتو پاڻي ڪري ڇڏيندو آهي.
دل چوي ٿي ته سڄي رات پيئان
متان ڪو سمجهي ته اجايو ٿو جيئان!
(ص.196)
بدر جا لفظ سُڪا آهن دل جا، سِٽون ويران گهٽيون آهن دل جون. گهر جي رستي جي ڳولا به، ته گهر نه ملڻ جي چاهنا به، ڏوريان ڏوريان مَ لهان واري ڪيفيت! گهر هلي ڇا ڪريون؟ وارو سوال! وطن ۾ بي وطنيءَ وارو درد – بدر جي سِٽن ۾ ڇُلي ٿو پوي
”اسان جا لڙڪ قيمتي آهن. اهي هارڻ لاءِ نه آهن
اسان جهڙين قومن لاءِ اهي پيئڻ لاءِ هوندا آهن.“
۽ لکڻ - تخلقڻ- انهن ئي پيتل لڙڪن کي لفظن ۾ تبديل ڪرڻ جو هنر آهي، جيڪو بدر ابڙي ڪري ڏيکاريو آهي.
بدر ابڙي خواب ۽ خيال شيخ اياز ۽ جمال ابڙي جي نالي ڪيا آهن. شيخ اياز ۽ جمال ابڙو مون کان 16 سال وڏا هئا ۽ منهنجا سينئر همعصر هئا، پر اسين دوست به هئاسين – آهيون ۽ رهنداسين. بدر ابڙو مون کان 13 سال ننڍو آهي پر پاڻ کان وڏو لڳندو اٿم. چُپ چُپ گم سم گم سم. وِٿيرڪو وِٿيرڪو. جڏهن به ساڻس ملڻ ٿيندو آهي ته هڪ اڌ رسمي جملي کانپوءِ چُپ ٿي ويندا آهيون. آئون کيس رُکو ۽ خشڪ سمجهندو هئس – (خاص ڪري اسلام آباد واري ملاقات کان پوءِ) جيئن اڪثر نظرياتي قسم جا ماڻهو هوندا آهن! پر هن جا ”خواب ۽ خيال“ پڙهي لڳو ته هو ته ڏاڍو ڏکويل آهي. اونهو آهي، پنهنجو پاڻ ۾ وڃايل ۽ پنهنجي ڳولا ۾ بدر دربدر آهي، اهو هن جو ڪمال آهي ته هن ڪڏهن لَکا به نه ڏني آهي. يا انوهي ۾ لهڻ جو اسان ڪڏهن سَت نه ساريو آهي!
”مون لنئون لڳائي ته ماٺ لڳي وئي“
هن فقيري اختيار ڪئي آهي شايد! ۽ هن جو من ٿر جي ساٺيڪي (کوهه) جهڙو آهي ...
”ڪو فقيرن جي دل ۾ لهڻ جي ڪوشش نه ڪري ته چڱو
انهن کوهن ۾ جيڪو لٿو، اهو مشڪل سان ٻاهر ايندو!“
۽ ميران چيو آهي ته ”ڪرنا فقيري، ڦِر ڪيا دلگيري!“

”ڀلا ڪيا ميري مَٽڪي ٽُوٽ ري
مين تو پنيا ڀرن سي ڇوٽ ري“
ڪبير داس
ڪبير جون اهي ٻه سِٽون ڏيئي، بدر سندس ڳالهه کي شاعراڻي ته چئي ٿو، پر پنهنجي راءِ هيئن ٿو ڏئي
”جيڪڏهن انسان جو پورهيو شاعريءَ سان ڀيٽڻ جوڳو آهي
ته پوءِ آئون پاڻي ڀرڻ کان ڇو ڇُٽان؟“
جيتوڻيڪ ڪبير ٻئي حوالي سان ڳالهه ڪئي آهي ۽ نه رڳو ۾ٽڪي ٽٽڻ تي ميار نه