خواب ۽ خيال

ڏني آحي، پر اٽلو ٿورو مڇيو آهي ته هاڻي هوءَ پاڻي ڀرڻ کان ڇُٽي پئي! ڪبير جي پنهنجي رنز آهي ۽ بدر جي پنهنجي! پر مون کي هتي شاهه ڪريم جو هي بيت هانو تر هُري آيو آهي:
”پاڻياري سڀڪا، جا سر ڏڙ گهڙو ڌري
ڪا لئه سندي ڄڻين، ڪا پورهيي ڪاڻ ڀري!“
لطيف سائينءَ چيو آهي ته :
”سونهين ٿي سواٽ، ته منجهان دل دڳ لهين!“
بدر ان سِٽ تي عمل ڪيو ٿو ڏسجي ”رڍن جي اڳواڻي بگهڙ پيا ڪن، مون کي پنهنجي واٽ وٺڻي پوندي، آئون اها راهه وٺندس جيڏانهن منهنجو مَن چوندو!“
هي جيڪي ڪجهه به آهي نثر – نظم - نثري نظم سو آئون سمجهان ٿو ته چئاڪا چئاڪا ٿي هن جي هانو ۾ ٿانو ۾ ڳڙندو رهيو آهي ۽ ٿانَو ڀرجڻ تي هن اسان کي آڇيو آهي. ۽ ان مان ”پيتي پاڻ اُڃَ ٿيي“ واري ڪار ٿئي ٿي.
بدر کي لکڻ جي وَٽَ پنهنجي ڏاڏي علي خان ابڙي ۽ پيءُ جمال ابڙي کان ملي آهي، پر بدر جا رند پنڌ پنهنجا آهن، موضوع پنهنجا آهن، اظهار جا طريقا پنهنجا آهن. ڀٽائيءَ جو حوالو ”خواب ۽ خيال“ ۾ موجود آهي ۽ سندس ڪردار به – جن کي بدر پنهنجي نظر سان ڏٺو / ڏيکاريو آهي:
”ڀيٽا ۾ ته اسان لڙڪ ئي ڏنا آهن. نه ڪونئروءَ
واري ڪرت ڪئي، نه ڪي مڻيا ميڙيا آهن.“
چنيسر، ليلا ۽ ڪونئروءَ جي ٽڪنڊي مان رڳو ڪونئرو جو نالو کنيو ويو آهي، ليلا لو ”مڻيا ميڙيا“ چئي بنا نلي کڻڻ جي ، ذڪر ڪيو ويو آهي. چنيسر واري ڪُنڊ آهي ئي ڪانه! موهه، لوڀ، ۽ پڇتاءُ جي ان ڪهاڻيءَ ۾ به لڙڪ آهن. ليلا جي پچتاءَ جا لُڙڪ، جيڪي سچا آهن ته پوءِ هر مڻئي کان وڌيڪ ملهائتا آهن. ۽ اهي لڙڪ ڪنهن کي ڇيٽ ڪيا ويا آهن؟ چنيسر کي؟ ڪانڌ کي؟ ڌڻيءَ کي!
خواجه محمد زمان لنواريءَ واري بزرگ ۽ ڀٽ ڌڻيءَ واري ڪٿا! ان بابت جيستائين منهنجي ڄاڻ آهي، مطالعو آهي ته اهو مامرو انگريز راڄ ۾ شروع ٿيو. بدر اڌ صديءَ کان لکيو آهي. ڳالهه سماع جي نه پر ساز جي هئي. اهي ٻئي هستيون ڏکوئجڻ کان ماورا هيون. انهيءَ ”دروازا خلق لاءِ بند“ ٿيڻ جا محرڪ ڪهڙا هئا؟ اهي ڀٽ ڌڻيءَ کان گهڻو پوءِ جا آهن. انگريز راڄ جا. جيڪڏهن اهڙي ڏکوئجڻ واري ڳالهه هجي جا ته پوءِ لطيف هي بيت نه چوي ها:
مون سي ڏٺا ماءِ! جنين ڏٺو پرينءَ کي،
تنين سندي ڪاءِ، ڪري نه سگهان ڳالهڙي“
”خواب ۽ خيال“ ۾ مختلف ڪردار، اهڃاڻ، تمثيلون، ماڳ مڪان آهن. ان ۾ حسن به آهي ته عشق به، ناستڪتا به آهي ته آستڪتا به، عاشق به آهي ته فقير به، ڏيک به لقاءُ به، نرڳ به سرڳ به:
”نرڳ به ترڪ ڪريو ته سرڳ به.“
بي بي رابعه بصريءَ اهڙي ئي ڪنهن سوال تي ورندي ڏني هئي ته هن ته اي پاڻهار ٻئي ڪنهن ڏانهن ڌيان ئي ڪونه ڏنو آهي! وتائي فقير ته اها ڳوٽ هيئن ڀڳي ته هر ڪو پنهنجو ٽانڊو پاڻ هتان کڻيو ٿو وڃي، دوزخ ۾ ته ٽانڊو آهي ئي ڪونه!
بهرحال، ان ريت بدر شايد لوڀ ۽ ڇوٽڪاري جو گس ڏسي ٿو. ان ڏِس ۾ گوتم سَڌن کي ختم ڪرڻ جو ڏَس ڏئي ٿو. افلاطون ڌرتيءَ تي بهشت جوڙڻ جي مَت ڏسي ٿو ۽ ان جي قائم نه ٿيڻ جو ڪارڻ به ٻڌائي ٿو ۽ اهو آهي ”هٻڇ!“:
”انسان سادگيءَ تي قناعت نٿا ڪن. هو وڌيڪ حاصل ڪرڻ چاهين ٿا. وڏيون مرادون رکن ٿا. چٽاڀيٽي ڪرڻ گهرن ٿا ۽ هڪٻئي سان حسد ڪن ٿا، جيڪي ڪجهه وٽن آهي، تنهن منجهان بيزار ٿي پون ٿا ۽ جيڪي ڪجهه کين ميسر نه آهي، ان جي پٺيان جهُرن ۽ پسرن ٿا. هميشهه ٻين کان کسڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.“
ان حسد ۽ لوڀ ۽ نفرت ڪري جنگيون ٿين ٿيون. انسان درجن، طبقن ۽ فرقن ۾ ورهائجي ٿو، جيڪي تفرقو پيدا ڪن ٿا ۽ بهشت ته بهشت جي ماڳ ، هيءَ ڌرتي جيئري ئي جهنم بڻجيو وڃي. ”لياري“ ان جو تازو مثال آهي! پر سچل سائين انهي4 نرڳ ۽ سرڳ – بهشت ۽ دوزخ جي مامري کي چئن لفظن ۾ اُڪلائي ٿو:
”بهشت دلاسو، دوزخ دڙڪو“
يسوح مسيح چيو هو ته تو وٽ ٻه مانيون آهن ته هڪڙي ٻئي کي ڏي – ٻه ڪوٽ آهن ته هڪڙو ٻئي کي ڏي. پر ان جا پوئلڳمانيءَ بدران بم گوليون هڻي رهيا آهن. ڪوٽ ته پري رهيو، پر ماڳهين ماڻهن جي جيئري کل لهرائي رهيا آهن. اسان جو حال ان کان به اتر لهڻي!
بدر جي هن ڪتاب ”خواب ۽ خيال“ ۾ بنيادي موضوع زندگي آهي. پر زندگي آهي ڇا؟ اسين جيون ٿا ڀوڳڻ لاءِ، سهڻ لاءِ اسين جيئون ٿا کائڻ لاءِ ، پوءِ ماني ڳڀي بدران گوليون ئي سهي. نيٺ به زندگي آهي ڇا؟ اها جيڪا رستي تي هلي پئي، گهرن ۾ بند آهي، آفيسن ۾ ڪم پئي ڪري. پهرن مئي تي به ڪولهڻ رستي تي نٽهڻ ۾ پٿر پئي ڪٽي! هاري ٻج پيو ڇٽي. شاعر تخليق پيو ڪري ۽ وڏيرو سڀڪجهه – محنت ٻُهاريو وڃي! سياستباز روهه ۾ روليو ڇڏي! ڇاهي زندگي؟ ۽ ڪٿي آهي زندگي؟ بلوچستان ۾؟ سنڌ ۾؟ پنجاب ۾؟ خيبر پختونخواه ۾؟ فاٽا ۾؟ لياريءَ ۾ جتي 10 سالن جي ٻار تي بڪتربند چاڙهي ٿا ڇڏين! ڪٿي آهي زندگي؟عراق ۾، افغانستان ۾! ڪٿي آهي!
”تون اجايو پريشان آهين ته سڀاڻي ڇا ٿيندو؟
اهو ئي حال هوندو ۽ اهي ئي ڪيهون هونديون.“
پريشان نه ٿيڻ فرار آهي:
حالتن کان فرار ڇا جي لاءِ
ٻار کيڏن پيا گهٽيءَ ۾ راند
در دريون کول ٻهر جهاتي پاءِ!
۽ اسين اکيون نٿا ٻُوٽي سگهون، ڇو ته ان سان خطرا ٽري ڪونه ويندا. تاريخ اسان سان جيڪي ويساهه گهاتيون ڪيون آهن، رهبرن جيڪي رهزنيون ڪيون آهن انهن کي علي الاعلان وڏي واڪ ٻڌائڻو پوندو. گدائيءَ اڳ ۾ چيو آهي ”چور بڻيا هت چوڪيدار.“ بدر به چيو آهي ته ”رڍن جي اڳواڻي بگهڙ پيا ڪن.“ يقيناً لکڻ به هڪ عمل آهي، پر ان ان عمل ۾ عوام جي ، پڙهندڙ جي شرڪت سان ئي ڏاڍ جا ڏونگر ڏاري سگهجن ٿا ۽ بدر ابڙو اها حقيقت مون کان وڌيڪ ڄاڻي ٿو. جيئن (ص35-40) تي ٻه رچنائون ”(1) هيءَ ڪهڙي سنڌ آهي؟ (2) هيءَ ڪنهن جي عيد آهي؟“ سنڌ جو اهو منظر پيش ٿيون ڪن، جنهن ۾ قدرت گهٽ، حڪمران وڌيڪ ملوث آهن.
”راز زخمن وانگر کُلي پوندا“
بدر جي اها اڳڪٿي پوري ٿي ۽ راز کلي پيا آهن زخمن وانگر! تازو زخم لياري آهي، جنهن ٻوٿن تان ٻوٿاڙا پٽي لاٿا آهن:
”ڏک ٿنهنجي وجود کي ايئن ڌوئي اجرو ڪندا جيئن ڌوٻي ڪپڙا ڌوئيندو آهي.“
ڏک ضروري آهي، انڪري ته ڏک سکن جي سونهن، گهوريا سک ڏکن ري. وصل لاءِ هجر لازمي آهي. پريشاني هئڻ کپي ڇو ته اها اسان جي جاڳندين اکين کي خواب ٿي ارپي، دماغ کي خيال جي روشني ٿي بخشي. ڪيهون، رڙيون، دانهون، مظلومن جو احتجاج آهي. اسان کي به ان احتجاج ۾ شريڪ ٿيڻو آهي.
گهڻو ڪجهه چوڻ پئي چاهيم، خود بدر جو رچنائون مون کي ڪنهن ٻئي ڏس ڏانهن کڻي آيون:
”اداسيءَ ۾ به پيار ۽ ڪوملتا هوندي
آهي- بس مايوس نه ٿجانءِ!“
ڪرڻو رڳو اهو آهي ته روشنيءَ جي اڃ کي سدائين سائو رکڻو آهي:
اکيون پورب پار ڏي، سَڃي رکيون مون،
جتان ايندين تون، صبح جيان او سپرين!
۽ ڪراچي – سنڌ جي راڄڌانيءَ تي نئون سورج طلوع ٿي رهيو آهي ۽ پريان کان ڪٿان ڪوول جي ڪوڪ اچي رههي آهي. اها منهنجي اندر جي سَڏ جو پڙاڏو ئي ته آهي!
امداد حسيني
ڪراچي، سنڌ
19اپريل، 2012


















اي