دخمو يا اسٽوپا؟

دخمو يا اسٽوپا؟
ڪوبه همراهه گوزباني تائين سونهون ٿيڻ لاءِ تيار نه هو. هاڻي سج به لٿو ٿي ويو، اسان نئنگ ٽڪريءَ جي اتر ۾ ان پاسي رخ ڪيو جتي هڪ اهڙي اڏاوت هئي جنهن کي تاج صحرائي صاحب ”پارسين جو دخمو“ (Tower of silence) چيو آهي.
ڪلوميٽر ڏيڍ جي پنڌ تي اها دلچسپ اڏاوت ٽڪريءَ جي ڪنڌيءَ سان ڪجهه ايئن بيٺي هئي ڄڻ پري پري تائين نظر ڊوڙائيندڙ مورچو هجي پر هيءَ ڪا فوجي اڏاوت ڪونه هئي.
پٿر گولائي ۾ اوساريا ويا هئا ۽ ٺلهه جهڙي بيهڪ ۾ ان جي گولائي 20-22 ميٽر ۽ قطر 6.45 ميٽر آهيس. اوچائيءَ ۾ هن وقت 12 فٽ بيٺل آهي پر ان جي اصل اوچائي اڃا به وڌيڪ هئي. ٺلهه جا ٻه دائرا آهن. هڪ ٻاهريون ۽ ٻيو اندريون. اندريون ننڍو دائرو ٻاهرئين دائري کان به ٽي فٽ مٿي ڪجهه ان ريت بيٺو آهي جو وڏي دائري تي چڙهي ننڍي دائري جي چوڌاري ڦري سگهجي ٿو. يقيناً هن ٺلهه جو مقصد به اهو ئي هو. 4.80 ميٽر ڊگهي ۽ 1.5 ميٽر ويڪري هڪ ڏاڪڻ زمين کان مٿي ٺلهه تائين وٺي وڃي ٿي، ان ۾ ڏهاڪو ڏاڪا رکيل آهن. تاج صاحب جو خيال هو ته جڏهن هن علائقي ۾ پارسي لوڪن جو اثر هو، تڏهن اهي پنهنجا مڙدا ان ٺلهه تي رکي ويندا هئا ته جيئن ڳجهون ۽ ٻيا پکي اهو کائي کپائي ڇڏين.
پر ڇا هي سچ پچ ’دخمه‘ هو؟ بخاري صاحب جي خيال ۾ اهو ٻُڌڪو اسٽوپا ٿي سگهي ٿو جنهن جا امڪان وڌيڪ آهن ڇاڪاڻ ته هي خطو ٻڌن جي اثر هيٺ رھيو آھي، ان کانسواءِ سنڌ ۾ ملندڙ ڪافي اسٽوپا ان ئي نموني جا آهن. هن اسٽوپا (يا دخمه) جي پٿرن جي اوساريءَ ۾ ڪوبه مصالحو استعمال ٿيل نه آهي. پٿر جا اڻگهڙيل بلاڪ هڪ ٻئي مٿان گولائيءَ ۾ سٿيا ويا آهن ۽ ڪوشش ڪئي وئي آهي ته پٿرن کي هڪٻئي سان ڀچائڻ ۽ مضبوطي رکڻ لاءِ ننڍا ننڍا پٿر وٿين ۾ ڀريا وڃن. ننڍڙن پٿرن پنهنجي ذميواري خوب نڀائي آهي.
ان اسٽوپا جي ڀرسان ئي محرابي دروازي ۽ حجري سان هڪ ننڍي مسجد پٿر ۽ جپسم جي گچ سان تيار ٿيل بيٺي آهي. اها صحيح سالم حالت ۾ آهي ۽ ان کي آرائش طور ڪنگرا ڏنا ويا آهن. هي ڪو مورچو نه آهي، ان خيال جو سبب اھو آھي ته مسجد مان اندران ڪنگرن تائين پهچڻ جو ڪو به بندوبست نه آهي ۽ نه وري ڪنگرن جي پويان بيهڻ جي ڪا جاءِ آھي. ان ئي ٽڪريءَ تي پٿرن جا کوڙ نظر اچن ٿا. مقامي ماڻهو چون ٿا ته ”ڪافرن اتي قلعو ٻَڌڻ لاءِ اهي پٿر جمع ڪيا هئا پر کين موقعو ئي ڪونه مليو.“
جلد ئي سج لهي ويو. انور ’بٺي ٿل‘ لاءِ غلام محمد نوحاڻيءَ سان سڀاڻي جو وقت طئه ڪيو، ”سڀاڻي اسان ساجهر نڪري سڌو تو وٽ اينداسين!“
”سڀ سڻائي!“ غلام محمد چيو ۽ جيپ اوڀر ڏانهن منهن ڪري اچي سيوهڻ جي ريسٽ هائوس ۾ ساهه پٽيو.
رات جا 9 ٿيا هوندا جو اسان ريسٽ هائوس ۾ اڄوڪي ڏينهن تي ڏٺل شين ۽ ٻڌل ڳالهين تي نظر وجهي رهيا هئاسون.