دراوڙ

دراوڙ

هندستان جي قديم لوڪن ۾ سنٿال، اوڏ، ڀيل، گونڊ، ٻاليشاهي، ڪولهي، ميگهواڙ شامل ڪيا وڃن ٿا. پر اينٿروپولاجي (Anthropology) جي ماهرن ۾ ان مسئلي تي بحث اڃا هلندڙ آهي ته انهن مان دراوڙ ڪير ڪير آهي؟ ڏٺو وڃي ته اهي سڀئي نسل قديم هندستان جا شڪاري لوڪ آهن، جيڪي تاريخ کان اڳ واري زماني کان مختلف ماٿرين، جبلن ۽ ريگستانن ۾ رهندا پيا اچن. سندن رهڻي ڪهڻي، سندن ڪرت، ديويون ۽ ديوتا، ريتون رسمون توڙي جهوپڙن جو انداز پٿر جي پڇاڙڪي زماني سان هڪجهڙائي رکن ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته جديد زماني جي ايجادن سبب هو پٿر جي دور واري سرشتي ۽ اوزارن کان جند ڇڏائي چڪا آهن، ۽ تهذيبي طور تي ٻه چار وکون اڳتي کنيون اٿن. تهذيبي طور پوئتي رهڻ جو هڪ سبب اهو به آهي ته اهي قديم لوڪ تاريخن کان اڳ واري زماني کان وٺي اڄ تائين پرماري طبقن جي ڏاڍاين جو شڪار رهيا آهن، ٻيو اهو ته ڇاڪاڻ ته هيءُ قديم لوڪ ڏورانهين ٻهراڙين ۾ رهن ٿا تنهن ڪري جديد زماني جي سهوليتن مان کين ڪو به فائدو نه پهتو آهي.
هندو لوڪ انهن قديم نسلن کي هندو ضرور سڏين ٿا پر اها هڪ سياست آهي. انهن قديم ۽ باغينسلن کي اڇوت ۽ شودر جو درجو ڏنو ويو آهي، کين شودر جو درجو ڏيئي هندو لوڪن ۾ شامل ته ڪيو ويو پر سماج ۾ غلام جي حيثيت ڏيئي برهمڻ ۽ کتري ذاتين سان برابريءَ جي حقن کان محروم رکيو ويو. شڪاري لوڪ هئڻ جي ناتي اهي ويڙهاڪ ماڻهو هئا پر سماج جي بندشن سبب بي وس ٿي ٻوساٽجي ويا آهن. ڀيلن کي دراوڙ لوڪن ۾ شامل ڪجي يا نه ڪجي؟ ان سوال جو جواب اينٿرو پولاجيءَ جا ماهر بهتر طور ڏيئي سگهندا پر اها ويڙهاڪ قوم آهي، جنهن کي هر حيلي بهاني سان چيڀاٽيو ويو. مثال طور مهاڀارت ۾ هڪ ڀيل ”ايڪ لويه“ جو ذڪر آهي، جيڪو ارجن جي گرو دروڻاچاريه کان جنگي تعليم وٺڻ آيو پر دروڻاچاريه کيس اهو چئي پنهنجي شاگرديءَ ۾ وٺڻ کان انڪار ڪيو ته هو ڪنهن کتري راجا جو پٽ ناهي؛ پر ان ڀيل، دروڻاچاريه کي پنهنجو گرو ڀانئي لڪ چوريءَ اهي سبق ياد ڪيا۽ مشق ڪئي جيڪي دروڻاچاريه ارجن کي ڏيندو هو. اهو ڀيل تير اندازيءَ ۾ ايترو ئي ڀڙ ٿيو جيترو ارجن هو. مهاڀارت موجبدروڻاچاريهکي جڏهن ان حقيقت جي خبر پئي تڏهن ايڪ لويه ڀيل کان گرو دکشڻا ۾ ساڄي هٿ جو آڱوٺو گهريائين جيڪو ڪمان تي چاڙهڻ ۽ تير لاهڻ لاءِ بنيادي شيءِ هوندو آهي. ايڪ لويه ڀيل پنهنجي گروءَ جي حڪم تي آڱوٺو ڪپي ڏنو ۽ ارجن کي برتري ملي. ڀيلن سان عملي ٻه اکيائيءَ جو ان کان وڏو ٻيو ڪهڙو ثبوت ٿي سگهي ٿو جو مهاڀارت جهڙي ڌرمڪ داستان ۽ گرو دروڻاچاريههڪ نوجوان ڀيل شهزادي جو آڱوٺو فقط ان ڪري وڍائي ڇڏيو جو متان اهو تير اندازيءَ ۾ کتري شهزادي ارجن کان اڳتي نه نڪري وڃي! مهاڀارت داستان 200 قبل مسيح کان 400 قبل مسيح جي لڳ ڀڳ لکيو ويو هوندو.
ڀيلن جو ذڪرُ مهاڀارت کان اڳ لکيل داستان رامائڻ ۾ به آهي. هڪ عورت رام جي ڀڳتڻ آهي جنهن جو جوٺو ٻير کائڻ تي رام جا سنگتي رام کي جهلين ٿا. ٻئي هنڌ ڀيلن جو هڪ قبيلو رام جو ساٿاري آهي جيڪو بن واس دوران رام جو دوست ٿيو. رامائڻ (جيڪڏهن مڪمل ڏند ڪٿا نه آهي ته ان) جو زمانو لڳ ڀڳ 1000 قبل مسيح ٿي سگهي ٿو. رامائڻ تقريباً 300 ق م ۾ لکي وئي.
ڀيلن بابت هڪ ڳالهه طئي آهي ته اهي اصل سنڌي ناهن، انهن جو وطن مارواڙ طرف هو جتان پوءِ هر طرف پکڙيا آهن. سنڌ ۾ انهن جي گهڻائي هن وقت به سرحدي علائقن ۾ آهي. هونئن ڀيل لوڪ جهنگلي جاتي آهي، جيڪا شڪار، زراعت ۽ مزوريءَ تي گذر سفر ڪري ٿي. انهن جي ڀيٽ ۾ ڪولهي نسلي اعتبار کان سنڌي آهن، ڪڇ، گجرات ۽ ٿر سندن ٺڪاڻا آهن. شڪار جا قديم طور طريقا اڃا به سندن مزاج ۾ شامل آهن، کيت مزوري ڪن، مال پالين، جهنگلي گاهه ۽ ٻوٽن مان استعمال جون شيون ٺاهين ۽ پنهنجا مردا پورين ٿا. مردار به کائين ٿا. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته ڪڇ، گجرات، ٿر ۽ جيسلمير ۾ رهندڙ انهن اوائلي لوڪن وٽ اهي سڀ اهڃاڻ اڃا تائين موجود آهن. جيڪي موهن جي دڙي ۾ عام هئا.
انهن نشانين ۾ سڀ کان اهم ته اهي نشان آهن جيڪي جانورن تي سڃاڻپ لاءِ هنيا وڃن ٿا، ٻي نشاني عورتن جي ٻانهن ۾ پاتل ٻانهيون آهن، جيڪي ڪنهن وقت ۾ عاج مان ٺاهيون وينديون هيون پر هاڻي جهنگ، ٻيلا ۽ هاٿي ختم ٿيڻ سبب پلاسٽڪ مان ٺاهيون وڃن ٿيون. اهڙيون ٻانهيون اسان کي ڪيل (Kel) بستيءَ ۾ به نظر آيون.
دراوڙ لوڪن جو ذڪر نڪتو آهي ته هتي هڪ بحث ڇيڙي سگهجي ٿو. اسان ڏٺو آهي ته سنڌ جا قديم ماڻهو مال پالين ٿا. جيڪو ٻڪريون پالي ان کي ٻڪرار چون، جيڪو رڍون پالي سو ٿيو ريڍار، مينهون پاليندڙ ميهار سڏجي ۽ اٺ پاليندڙ اوٺار. سڀني کي گڏي چون مالوند يا مالدار، يعني مال وارا، يا وري سڏين ”ڌنار“ يعني ڌن وارو. سنڌيءَ ۾ اڃا به هڪ لفظ استعمال ٿئي ٿو ”ڌراڙ“. عام طور تي ڌراڙ ۽ ڌنار هڪ معنيٰ ۾ استعمال ٿئي ٿو. پر اهو ٺيڪ ناهي. اهو صحيح آهي ته ”ڌراڙ“ ماڻهو بنيادي طرح جانور پالين ٿا. پر اهو ٺيڪ ناهي ته ڌراڙ لفظ جي معنيٰ به ساڳي هجي. هر لفظ جي پنهنجي معنيٰ ۽ ان جو تاريخي حوالو هوندو آهي.
مان تجويز ٿو ڪيان ته لفظ ”ڌراڙ“ ساڳيو ئي لفظ ”دراوڙ“ آهي. يعني جڏهن اسان دراوڙ لوڪن جي ڳالهه ڪيون ٿا ته اصل ۾ اسان دراڙ لوڪن جي ڳالهه ڪيون ٿا. اسان اهو به ڏسون ٿا ته دراوڙ لوڪ مال پالين ٿا ۽ ان اپائين ٿا يعني سندن سماج چارڻڪو ۽ زرعي (pastoral agricutral) آهي. هوڏانهن لفظ ڌراڙ جي اڄوڪي معنيٰ به اها آهي، يعني مال پاليندڙ. جيڪڏهن سنڌ جي قديم لوڪن جي ڪار ڪرت ۽ نفسيات جو ٿورڙو ئي مشاهدو ڪبو ته چٽي طرح نظر ايندو ته اهي ماڻهو اڄ به ساڳيو ڪم ڪندا نظر ايندا، يعني مال پالڻ ۽ پوک ڪرڻ.
اسان وٽ سنڌيءَ ۾ ”ڌراڙن جا ڌڪ“ محاوري طور استعمال ٿيندو آهي. اهو سنڌي لوڪن جي بهادري ۽ طاقت ڏانهن اشارو آهي. جيڪڏهن ڌراڙ جي معنيٰ فقط ريڍار ۽ ٻڪرار آهي ته پوءِ محاورو فضول ٿيو وڃي. ظاهر آهي ته بهادريءَ جي وصف گگدام جانورن کي ڌڪ هڻندڙن لاءِ نه پر دشمنن تي اثرائتو وار ڪرڻ وارن لاءِ مخصوص آهي. ٻين لفظن ۾ ڌراڙن کي ويڙهاڪ نسل چيو ويو آهي. ٿي سگهي ٿو ته مُهين جي دڙي سان لاڳاپيل نسل کي ويڙهاڪ چوڻ تي اعتراض ڪيو وڃي پر ان حقيقت جو ڪهڙو جواب ٿي سگهي ٿو ته سنڌ جا اوائلي نسل اڄ تائين پنهنجن وڏڙن جي بهادريءَ جا داستان ڳائيندا پيا اچن. هونئن به مُهين جو دڙو فوجين جو شهر نه هو، اهو سڌريل ۽ واپاري نوعيت جو هيڊ ڪواٽر هو. شهرن ۾ فوجي نه، شهري رهندا آهن.