درياهه ۽ کاريون

درياهه ۽ کاريون

ڳاڙهو شهر ”اوچتو“ ڦاٽ جي ڪنڌيءَ تي آهي. ان کان اتر ۾ سنڌوءَ جو پراڻو ڦاٽ هاڻي بگهياڙ واهه جي صورت وٺي بيٺو آهي. ڳاڙهي جي اتر ۾ ٻهارا ۽ ان جي اتر ۾ ميرپور ساڪرو آهي. اهو پڪو روڊ اتر ۾ گهاري شهر وٽ، قومي شاهراهه سان ملي، اوڀر ۾ ٺٽي ڏانهن ۽ اتر اولهه ۾ ڪراچيءَ ڏانهن وڃي ٿو.
جنگي سر پتڻ هونئن ته درياهي بندر آهي پرهاڻي درياهه ۾ مٺو پاڻي نه هئڻ ڪري سامونڊي کاريءَ جو پتڻ لڳي رهيو آهي. جنگي سر کان ڪجهه هيٺ وڏي ڇاڙهه کي ”روڙو“ ٿا چون. انهن ڍورن تي اهي نالا برابر عجيب آهن پر انهن نالن پويان ڪو نه ڪو واقعو ضرور آهي. ”اوچتو“ ڦاٽ درياهه جي اوچتي ڪور سان رات وچ ۾ ٺهيو، ”روڙو“ معنيٰ اها جاءِ جتان درياهه روڙ ڪئي. ساڳي طرح مُٽڻي معنيٰ جتان پاڻي سمنڊ ڪجهه ڇوڙ ٿي ڪيو. تازن سالن ۾ درياهه جو ڪجهه پاڻي مَل، واڙي ۽ ترڇاڻ ڍورن مان وهي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو رهيو آهي پر ايندڙ سال ڪٿان رخ ڪندو؟ ان بابت ڪا به اڳڪٿي ڪري نه ٿي سگهجي.
ڊيلٽا واري علائقي کان مٿي، پاڻيءَ جي وهڪري کي درياهه سڏجي ٿو. سنڌيءَ ۾ درياهه معنيٰ مٺي پاڻي جو وهڪرو، پر هتي ڊيلٽا ۾ سمنڊ جي کارين کي به درياهه چون ٿا_ پوءِ کڻي ان مان مٺي پاڻيءَ جو لنگهه هجي يا نه ڊيلٽا ۾ هر کاريءَ کي درياهه چون ٿا. ان جو سبب ان کان سواءِ ٻيو ناهي ته اهي کاريون تاريخ ۾ ڪڏهن نه ڪڏهن مٺي پاڻيءَ جا وهڪرا هئا، جن مان پاڻي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو. وقت سان درياهه رخ مٽائيندو رهيو پر سامونڊي کارين ۾ تبديل ٿيل درياهي وهڪرا ”درياهه“ ئي سڏبا رهيا.
اسان کارين ۽ ڍورن جا نالا جمع ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي: روڙو، اوچتو مُٽڻي، گهوڙو، حجامڙو، ترڇاڻ، دبو، ڦِٽي، ڪديرو، ڪورنگي، گسري، منهوڙو، کاهي، کڏي، وڏي کڏي، راهو، دونهين واري، مل، سنهڙي، ڪانهر، ڪاجهر، واڙي، سِر ... اسان ڳڻي ڳڻي ٿڪجي پياسين. کارين ۽ ڍورن جي ڄار ۽ انهن جي هڪ ٻئي مان ڳانڍاپن اسان کي ائين منجهائي وڌو جيئن ڪو ڳوٺاڻو ڪراچيءَ جي روڊن رستن ۾ منجهي پوي. سڀ کاريون هڪ جهڙيون! بس ڪي وڏيون ته ڪي ننڍيون_ ڪي وڃي سمنڊ کان نڪرن ته ڪي وري ور وڪڙ کائي ڪٿي بند ٿيو وڃن_ ڪن ڪن کارين مان وري ننڍڙي نالي نڪري، ڪنهن ٻئي کاريءَ ۾ وڃيو پوي.
اسان ٿلهي ليکي انهن کارين جي ڳڻپ ڪئي جيڪي هندستان جي سرحد کان شروع پئي ٿيون. گهٽ ۾ گهٽ ويهارو کن نالا هڪ ترتيب ۾ آڻي سگهياسين. اوڀر ڏکڻ ۾ سڀ کان پهرين سير کاري آهي جنهن جو پريون ڀر هندستان ۾ آهي ۽ اوريون پاڪستان ۾، ان کان پوءِ کارڪ، ڪوچي واڙي، ڪاجهر، مل، ڪانهر، آڌياڙي، سنهڙي، گهوڙو، کوبر، قلندري، مٽڻي ترڇاڻ، حجامڙو، ڇاڻ، دبو، پئٽاڻي، کاهي، وڏي کڏي، ننڍي کڏي، ڦٽي، ڪورنگي گسري ۽ منهوڙو آهن. ڦٽي کاري اڃا ٽن کارين ۾ ورهايل آهي گهارو، چارو ۽ ڪويرو. ڪورنگي کاري به انهن جو ئي حصو آهي. انهن سڀني گسري ڪريڪ جو تعلق سنڌو ڊيلٽا سان نالي ماتر آهي ڇو ته اها کاري اصل ۾ ملير نديءَ جو ڇوڙ آهي، جنهن ۾ ڪراچي ڊويزن جون برساتي نديون ڇوڙ ڪن ٿيون. اهي برساتي نديون گديجي، مول، جرندو، نئه بازار ۽ ڪجهه ٻيون آهن جيڪي گڏجي ملير نديءَ ۾ پون ٿيون.