درگاهه ڇُٽو امراڻي

درگاهه ڇُٽو امراڻي
ڪنهن فارسي شاعر سيوهڻ ۽ ملتان لاءِ چيو، ”هتي چار شيون گهڻيون آهن: گرمي، ڌوڙ، فقير ۽ قبرون“ چار ئي ڳالهيون اڄ به درست آهن، بس! قبرون ڪجهه گهٽجي ويون آهن جو قبضا وڌي ويا آهن. قبضه گيرن قبرون ڊاهي پلاٽ والاري وڪڻڻ شروع ڪيا آهن، ايستائين جو ڇُٽي امراڻيءَ جي مقبري تائين والار ٿي وئي آهي.
درويش ڇُٽو امراڻي ان وقت به سيوهڻ ۾ هو جڏهن قلندر شهباز سيوهڻ ۾ مستقل قيام لاءِ لڪيءَ کان شاهه صدر وٽان ٿيندو آيو. چون ٿا ته قلندر جي آمد شروع ۾ ڇٽي امراڻيءَ کي نه وڻي، پر پوءِ هڪٻئي کي تسليم ڪيائون. روايت چوي ٿي ته جڏهن قلندر شهباز سيوهڻ ۾ آيو، تڏهن ڇٽي امراڻيءَ کير جو ٽمٽار وٽو قلندر ڏانهن موڪليو. جنهن جو مطلب هو سيوهڻ اڳ ئي بزرگن سان ٽمٽار آهي. ان ۾ ڪنهن ٻئي درويش جي گنجائش ڪو نه آهي. قلندر ان کير تي گلاب جو گل رکي واپس اماڻيو! جنهن جو مطلب هو ته، آئون ايئن رهندس جيئن هي گلاب کير تي آهي. ان پس منظر ۾، اڄ به هر شام جو ڇٽي امراڻي جي مزار تي پهرين بتي ٻرندي آهي، پوءِ قلندر جي درگاهه تي!“ اها ان وقت کان روايت جاري آهي!
ڇٽي امراڻيءَ جو مقبرو شاهجهان بادشاهه جي دور ۾ مرزا نواب ديندار خان ٺهرايو. هن وقت اها عمارت سيوهڻ ۾ مغلن جي زماني جي آخري عمارت آهي. باقي سڀ مقبرا ۽ اڏاوتون پنهنجي شڪل صورت بدلائي ’جديد‘ ٿي ويون آهن. جڏهن آئون ان قديم مقبري ۾ اندر ويس ته ٿڌڪار لڳي پئي هئي. مقبري جي محرابي درين ۾ ڪبوتر سڪون سان ويٺا هئا. مون گهڙي کن اکيون پوري ڇڏيون ۽ ’وقت جي وڇوٽي‘ پار ڪري ويس.
ماڻهو ڇٽي امراڻيءَ کي اهڙو پير مڃين ٿا جتي چور چوري باسن ٿا ۽ هتان ڪنهن جي شيء چوري ڪونه ٿي ٿئي! هتي هڪ ڪوٺڙيءَ ۾ ڪاشيءَ جو برتن پيل آهي. برتن جي هيٺئين پاسي سوراخ آهي. جڏهن چور چوري نه باسي ته برتن مان پاڻي وهائي چور کي پياريندا آهن. جيڪڏهن چور بي گناهه هوندو ته کيس ڪجهه به نه ٿيندو پر جيڪڏهن سچ پچ چور هوندو ته پيٽان مڇيون نڪرندس!“ هڪ فقير وڏن کان ٻڌل ڳالهه ٻڌائي.
ان ٿانءَ جو ڇٽي امراڻي سان سچ پچ ڪو تعلق آهي يا ماڻهن کڻي ڳالهه ٺاهي آهي؟ ٿانءُ بهرحال، ايترو قديم نه آهي جيترو ڇٽو امراڻي آهي. ممڪن آهي ته اهو ٿانءُ شاهجهان جي زماني ۾ هن مقبري جي نگران عملدار جو هجي! يعني سترهين صدي عيسويءَ جي پهرئين اڌ جو، جڏهن هي مقبرو تيار ٿيو.
ڇٽي امراڻيءَ جي درگاهه تي اڪثر خلق نه ويندي آهي پر عقيدتمندن جي خدمت لاءِ هڪ فقير ڀر ۾ هڪ ڇاپري هيٺ قطار ۾ دِلا ۽ مٽ ڀري رکي ڇڏيا آهن ته جيئن هتان ڪوبه عقيدتمند اُڃايل نه وڃي. اسان به واپسيءَ مهل اتان ٿڌو پاڻي پيتو ۽ پاڻيءَ جون بوتلون ڀريون.
هاڻي اسان جيپ ۾ سوار لال باغ طرف وڃي رهيا هئاسون! مون سامان سنڀاليو ته ڪئمرا غائب هئي ”اوهه! ڪئمرا وئي...!“
”ابا ڇُٽي پير وٽ ڇڏي هوندءِ، ڪنهن همراهه جي نظر پئي ته ڇُٽي!“ بخاري صاحب ڳڻتي وچان چيو. گاڏيءَ موٽ کاڌي، تڪڙا تڪڙا قدم کڻي وڃي ڇٽي جي مقبري کي پهتاسين.
”درويش تنهنجي در تان ڪئمرا وئي ته گِلا ٿي پوندي!“ مون هوريان چيو. مون ڏٺو ته ڪئميرا سبيل وٽ اتي ئي پئي هئي، جتي ويهي مون پاڻيءَ جي بوتل ڀري هئي.
”واه! ڇٽا پير واه! ڇٽي پير وٽان شيء ڪونه ويندي بابا!“ هڪ فقير مون کي ڪئمرا کڻندي ڏٺو ته وڏي آواز ۾ چيو ۽ پوءِ ڇٽي پير جي نالي جو زوردار نعرو هنيائين. مون ڇٽي امراڻيءَ جي ڪُنگريدار ننڍڙي ڪامپليڪس تي آخري نگاهه وڌي جيڪو مِٽي رنگ ۽ فيروزي ماحول ۾ خبر ناهي ته ڪيترن واقعن جو شاهد هو.
ڪامپليڪس ٻن گنبذي ڪمرن، هڪ ورانڊي، پڌر ۽ قبرن جي چوديواريءَ تي ٻڌل آهي. فرش ۾ ۽ ٿلهن تي فيروزي ٽائلون پنهنجو اصل روپ ۽ چمڪ وڃائي چڪيون آهن. ٻن مان ھڪ گنبذ هيٺ ڇٽي امراڻيءَ جي مزار آهي جيڪو روايتن موجب سنڌ جي بدنام راجا دلو راءِ جو ڀاءُ هو. ٻئي ننڍي ۽ فيروزي گنبذ هيٺ بيبين جون قبرون آهن، ان ۾ ڪنهن نامحرم کي وڃڻ جي اجازت نه آهي، فقط هڪ مقرر خادم اندر وڃي ٻهاري صفائي ۽ سنڀال جو ڪم ڪندو آهي، سندس غير مؤجودگيءَ ۾ دروازي کي تالو لڳل ملندو.
اڳي، ڇٽي امراڻيءَ جي مقبري ويجهو مغل ۽ ترخان دور جون وڏيون، خوبصورت ۽ يڪ پٿري تعويذ واريون ڪافي قبرون هيون. هن ڀيري فقط ٻه يا ٽي قبرون نظر آيون. انهن پٿرن تي چئني پاسي کان توڙي مٿان کان هر طرف قرآني آيتون، نالا ۽ سن، خوبصورت اُڪر ۽ ڦولدار نقاشيءَ سان تحرير ٿيل هئا. باقي موجود ھڪ قبر جو تعويذ پٿر ٻن ٽن ٽڪرن ۾ ڀڄي پيو آهي جو ان جي هيٺان اصل قبر وقت جي گردش سبب جهڪي پئي آهي ۽ وڏو پٿر پنهنجي ئي بار سان ڀڄي پيو آهي يا وري ڪن همراهن جڏهن انهن پٿرن کي چورائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته اهي پنهنجي جاءِ تان هٽي ويا آهن. خبر نه آهي ته اهي پٿر ڪيترو وقت اتي باقي رهي سگهندا.

هاڻي، اسان سيوهڻ شهر ۾ انڊس هاءِ وي تي ’بلو لائين‘ ڪوچ سروس جي اسٽاپ تي چانهه پيئڻ لاءِ لهي پياسون. ٽپهري ٿي چڪي هئي، اونهاري جي سج کي لهڻ جي تڪڙ ڪونه هوندي آهي. گاڏي ريسٽ هائوس ڏانهن اماڻي سون ته وڃي انور صاحب جو حال احوال وٺي اچي ۽ جيڪڏهن طبيعت ٺيڪ هجيس ته لال باغ لاءِ اچي شامل ٿئي!
شام جا پوڻا ست ٿيا ته انور اسٽاپ تي پهتو، ٿڌي پاڻيءَ جي بوتل ڏنائين، ”اچي گرميءَ کان چڱي اٿئي!“