دعا، پاراتي، قتل ۽ شادي وارن واقعن جي حقيقت ۽ تاريخون

و ٿيو. ان وقت شاهه سائين پنهنجن فقيرن سان گڏ مرزا وٽ حاضر ٿيو ۽ کيس چيائين ’اسان هن ڏکي ويل ۾ پنهنجو فرض ادا ڪرڻ آيا آهيون ۽ اسان کي به پاڻ سان شامل ڪريو ... پر مرزا بيگ نهايت حقارت سان انڪار ڪيو بلڪ گٿا لفظ ڳالهايائين. چون ٿا ته ان موقعي تي شاهه لطيف جلال ۾ اچي پاراتو ڏنو ته:
بيگ تنهنجي بيگڙي ڪوٽڙيءَ ۾ ڪانه
اٿــم آس الله ۾ دلَ مـاريـنـئـي مـــانَ !
بعد جو واقعو جيئن ٻڌايو وڃي ٿو مرزا مغل بيگ دلن سان معرڪي ۾ مارجي ويو. اهو واقعو 24 صفر 1124 هه (پهرين اپريل 1712ع) جو آهي. چون ٿا ته واقعي کانپوءِ مغل بيگ جي گهر ۾ فقط هڪ صغير پٽ ۽ ٻيون زائفون وڃي بچيون بلڪ ڪوٽ مغل ويران ٿيڻ لڳو هو. پوءِ مغلياڻين کي اچي وهم ويٺو ته اها بربادي سيد صاحب جي ناراضگيءَ سبب ٿي آهي. اها ڳالهه شاهه سائينءَ جي سوانح لکندڙ سڀني صاحبن لکي آهي. پر ان روايت ۾ ڪيتري حقيقت آهي ۽ ڪيترو وڌاءُ؟ ان جي عقلي بنيادن تي ڇنڊ ڇاڻ ضروري آهي.
حامد علي خانائي قريشي به ان روايتي تفصيل سان سهمت نه ٿو ڏسجي (مهراڻ: 2:1984) جو لکي ٿو ”دلن جي ويڙهه ۾ مغل بيگ مارجي ويو پر حقيقت ۾ دل ڌاڙيل نه هئا. ’دلي ڳوٺ‘ جي دلن جو هڪ دل (انبوهه) جي مخدوم نوح جا مريد هئا، سي واٽ ويندي مخدوم صاحب جي مقبري جي زيارت خاطر اچي ڪوٽڙيءَ کان نڪتا، اتفاق سان انهن جو ڪوٽڙيءَ جي واڻئي سان تڪرار ٿي پيو. اهو اطلاع جڏهن مغل بيگ کي مليو ته هو ان جاءِ تي پنهنجن ساٿين سميت هليو آيو. ڌرين جي وچ ۾ ويڙهه ٿي، جنهن ۾ هو ساٿين سميت مارجي ويو.“ هو وڌيڪ لکي ٿو ته مٿيون پٽ پاراتي وارو بيت شاهه لطيف ڏانهن موقعي جي مناسبت سان منسوب ڪيو ويو آهي، حالانڪ شاهه صاحب جهڙي عظيم بي داغ شخصيت ۽ انسان دوست شاعر لاءِ اهو نه ٿو سونهين ته هو ڪنهن کي پٽ پاراتو ڏئي. خانائي صاحب اهو به چوي ٿو ته مقامي روايتن مان وري هيءَ ڳالهه به ظاهر ٿئي ٿي ته دل ڌاڙيل ڪونه هئا، هو امن پسند هئا. دل قوم جا ڪي ماڻهو مغلن جا هاري هئا جي مٿن طرحين طرحين ظلم ڪندا رهندا هئا، آخر ’تنگ آيد به جنگ آيد‘ جي مصداق مغلن جي خلاف دلن ويڙهه ڪئي جنهن ۾ مغلن جو سردار پنهنجن ڪيترن ساٿين سميت مارجي ويو. ٻنهي روايتن ۾ تضاد موجود آهي پر ڳالهه واضح آهي ته دل ڌاڙيل ڪونه هئا، نه وري مغلن جي حويليءَ تي حملو ڪيو هئائون. ان وضاحت کانپوءِ، شاهه لطيف جو پاراتي وارو قصو هٿرادو نظر اچي ٿو. ان صورت ۾ اهو بيت ڪنهنجو چيل ٿي سگهي ٿو؟ اهو ڪنهن جو به ٿي سگهي ٿو. هڪ ته اها ٻولي ۽ لهجو ڀٽائي صاحب جو نه آهي، ٻيو ته مغلن تي راڄ ڪاوڙيل هو. شاهه لطيف جيڪڏهن ڪاوڙ ۾ پاراتو ڏئي ها ته پوءِ ’بود خبيث‘ واري قطعه تاريخ تي اعتراض نه ڪري ها ۽ نه وري ’يڪ مغل به بود‘ چوي ها!
مرزا مغل بيگ جي قبر تورڪي قبرستان ۾ سلطان ابوالقاسم ۽ شاهه قاسم خان زمان بيگلار جي ڀرسان آهي. اها ٻين ترخان/ ارغون/ مغل قبرن وانگر وارياسي پيلي پٿر ۾ گهڙيل آهي. جنهن سان ان ڳالهه جي خاطري ٿئي ٿي ته اهو سندس اباڻو قبرستان آهي ۽ هو هن ئي ڪٽنب مان آهي. سندس قبر جو ڪتبو آهي.
”بتاريخ روز جمعه بيست و چهارم صفر
مرزا بيگ مرحوم بن مرزا حان بيگ ارغون
وفات يافت 1124 هه.“
اهڙي طرح اسان چئي سگهون ٿا ته سنڌ ۾ ارغون تر خان دور جي ابتدائي تپش شاهه ڪريم ڏٺي، ۽ غالباً آخري ارغون شاهه لطيف ڏٺو. ڪي صاحب ان ڳالهه تي به اعتراض ڪن ٿا ته اهو ڪيئن مڃجي ته جنهن صاحب جي قبر تورڪي ۾ آهي ۽ ان تي ’ مرزا بيگ مرحوم بن مرزا حان بيگ ارغون‘ لکيل آهي اهو ساڳيو شخص آهي جيڪو شاهه لطيف جو سهرو ’مرزا مغل بيگ‘ آهي. ايڇ ٽي سورلي شاهه سائينءَ جي سهري جو نالو ’مرزا مغل بيگ ‘ لکيو آهي، جڏهن ته تحفته الڪرام ۾ هن کي ’مرزا بيگ ارغون‘ ئي لکيو آهي. سورلي صاحب مرزا مغل بيگ جو نالو ڪٿان کنيو آهي؟ ان جو حوالو ڪونه ڏنو اٿس. يقيناً تحفته الڪرام جو حوالو همعصر دور جو هئڻ ڪري معتبر آهي. مير عبدالحسين سانگيءَ به ’مرزا بيگ ارغون‘ نالو ورتو آهي. اهو ئي نالو قبر تي موجود آهي. اڃا به وڌيڪ پڪ ان ڳالهه مان ٿئي ٿي ته قبر تي ڪتبي ۾ صاحب قبر جي وفات جو سال 1124 هه لکيل آهي، ۽ تحفته الڪرام موجب شاهه سائينءَ جيڪو قطع تاريخ ’يڪ مغل به بود‘ چيو ان مان به ساڳيو سال يعني 1124 نڪري ٿو. انڪري ڪنهن شڪ جي گنجائش نه ٿي رهي ته مرزا بيگ ارغون يا مرزا مغل بيگ ساڳيو ماڻهو آهي. مٿي پاڻ ان تي بحث ڪري چڪا آهيون ته عام ماڻهن ارغونن کي پوءِ واري وقت ۾ ’مغل‘ سڏيو ڇاڪاڻ ته هو نسلي ۽ سياسي طور ساڳيا ئي آهن. اڄ اسان کي سنڌ ۾ ڪو به ارغون ۽ ترخان ٻڌڻ ۾ نه ٿو اچي، غالب امڪان اهو ئي آهي ته هاڻي هو سڀ مغل سڏجن ٿا. ان ئي پس منظر ۾ ’ڪوٽڙي مغلان‘ اسان جي سامهون آهي جتان جو رئيس مرزا بيگ ارغون هو.

سو، مرزا بيگ دل قبيلي وارن ماڻهن هٿان مارجي ويو بلڪ مرزا بيگ سميت ٻيا به مارجي ويا. پويان حويليءَ ۾ فقط هڪ ڇوڪرو ۽ زائفون وڃي بچيون. ٻين لفظن ۾ هن ڪٽنب جو ڄڻ ته نسل ئي ختم ٿي ويو ۽ ڪوٽڙي مغل به لاوارث ٿي وئي ۽ ويران ٿيندي وئي.
مرزا بيگ ارغون جي نياڻي جو نالو بي بي سيده (سعيده) هو. هتي ’عشق آکيرا ڪري ويٺو‘ مفروضو تحقيق گهري ٿو. روايت آهي ته چيچ جهلي دعا گهرڻ واري واقعي کان پوءِ شاهه حبيب ڏاڍا جتن ڪيا ته اهو سڱ ملي ته صاحبزادي جي شادي ڪرائي وڃي، پر هوڏانهن به وڏي خاندان وارا مغل هئا جن جي سيدن تي اک ئي نه ٿي ٻڏي. نه رڳو رکو جواب ڏنائون پر تڪليفون ڏيڻ لڳا جو شاهه حبيب ڪوٽڙي مغل کان ڪجهه ٻاهر وڃي ويٺو. اهي ئي ڏينهن هئا جو شاهه سائين سنياسي فقيرن سان برابر ٽي سال گڏجي سفر ڪندو رهيو. ٻه ڀيرا هنگلاج ويو پر پوئين ڀيري اڻبڻت ٿي پئي. شاهه سائينءَ لاءِ هي سال استغراق مان نڪري عملي مشاهدا ڪرڻ جا هئا، يعني 1709ع کان 1712ع تائين جا سال. جوڳين کان موٽي شاهه لطيف مخدوم معين ٺاري وٽ ٺٽي آيو. شايد هيءَ سندن پهرين ملاقات هئي ، جو ان وقت ڀٽائي صاحب جي عمر 21 سال هئي.
شاهه سائينءَ جي شادي مرزا مغل بيگ واري حادثي کان جلد پوءِ نه ٿي هوندي، جيئن عام طور رواج آهي. گهٽ ۾ گهٽ هڪ سال کانپوءِ اها رسم ادا ڪئي وئي هوندي، يعني 17013ع ۾. ان وقت شاهه سائينءَ جي عمر گهٽ ۾ گهٽ 22 شمسي سال هوندي، قمري حساب ۾ 23 سال ٻڌي سگهجن ٿا. ڊاڪٽر بلوچ جو اندازو آهي ته شاديءَ وقت شاهه لطيف جي عمر 24 سال کن هئي. ان ڪري ايئن چئي سگهجي ٿو ته شاديءَ جي رسم مرزا واري حادثي کان ٻه سال پوءِ يعني 1126هه (1714ع) ۾ ٿي هوندي.