دلوراءِ جي ٺيڙهه

دلوراءُ جي ٺيڙهه

قديم دڙي جي چئني پاسي زمينون آباد ٿيل آهن. زميندارن هوريان هوريان دڙي جو ڪافي حصو پٽ ڪري ڇڏيو آهي ۽ ڀرپاسي جا ماڻهو قديم آثارن ۾ موجود ٺڪرين ۽ هڏين تي تاتيل اَن کائي رب جو شڪر ادا ڪري رهيا آهن.
”سائين هي وڏو دڙو هو ...خبر خدا کي پر چون ٿا ته هتي ٻڌمذهب وارا ماڻهو هئا.“ هڪ جهونڙي اسان کي دڙو گهمائيندي چيو. چؤطرف وڏا دڙا ۽ دڙيون، ڪچيون سرون، موڪريون ديوارون، ٺُلَ، ٺڪريون ۽ هڏيون. هن وقت دڙو ٻه مربع والاري ٿو.
”هن طرف وڏي بازار هئي ... هتي شاهي محل هو ... بادشاهه ڏاڍو ظالم هو. خدا جو قهر نازل ٿيس، اوچتو ڌرتي ڌڏي ڪنهن کي به بچڻ جو موقعو نه مليو.“
هن همراهه به دلوراءُ جي ظلم جي اها ئي ڪهاڻي ٻڌائي جيڪا سنڌ ۾ ٻڌائي وڃي ٿي. اکر اکر ساڳي، ”بادشاهه ڏاڍو عياش هو. سندس حڪم هو ته شهر ۾ جڏهن به ڪا شادي ٿئي تڏهن ڪنوار پهرين رات شاهي محل ۾ سندس ڪمري ۾ گذاريندي، ماڻهو شادي ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ لڳا، جنهن ڪري نسل گهٽجڻ لڳو. جڏهن دلوراءُ جي ڀاڻيجيءَ جي شادي ٿي ۽ حڪم موجب ان ڇوڪريءَ کي دلوراءِ جي محل ۾ رات گذارڻ لاءِ موڪليو پئي ويو تڏهن ان ڇوڪريءَ دلوراءُکي پاراتو ڏنو، ائين هي شهر خدا جي قهر جو نشانو بڻيو. ڌرتي ڌٻي ۽ هر شيءِ هيٺ مٿي ٿي وئي.“ ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته هتان هر شيءِ ۽ هر نانءُ ابتو ملي ٿو. کين هڪ ابتي ٽڀي مان ڪنهن پکيءَ جي هڏي به ملي هئي. خبر ناهي ته ڪيڏانهن ڪيائون. ڪن اونڌن ٽڀن ۽ ٿانون هيٺان چانور ۽ ڪڻڪ به ملي آهي.
دلوراءُ جي ٺيڙهه بابت منشي حڪم چند (1875ع ۾) لکي ٿو ته: ”ڄام پور کان ٽي ميل پري ٺيڙهه دلوراءِ آهي. قلعي جا نشان، برج ۽ گهر اڃا تائين موجود آهن. ڪڏهن ڪڏهن چاندي، سون، رپيا پئسا، مڻيا وغيره لڀجن ٿا. هڪ انگريز ڊپٽي ڪمشنر 1858ع ۾ هتي کوٽائي ڪرائي هئي تڏهن هتان سڪا، ٿانءَ ۽ پٿر جا مڻيا نڪتا هئا. انهن مان اڪثر ٿانءَ اهڙا آهن جيڪي هندن جي پوڄا پاٺ لاءِ هوندا آهن.“ منشي حڪم چند دلوراءُ سان منسوب ٻن ٻين دڙن جو به ذڪر ڪري ٿو، جن مان هڪ خاص راڄڻ پور ۾ هو (هاڻوڪي صورتحال معلوم ناهي) ۽ ٻيو فاضل پور ويجهو.
دلوراءُ جي ڏند ڪٿا پنهجي جاءِ تي! ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هن کي سچو پچو تاريخي فرد قرار ڏئي ٿو جيڪو ڇُٽي امراڻيءَ جو ڀاءُ ۽ سومرن جي دور جو حاڪم هو. ڊاڪٽ بلوچ کيس سنڌ جو چڱي ساک وارو حڪمران سمجهي ٿو۽ ڏند ڪٿا کي بلڪل رد ڪري ٿو.
’دلوراءُ ٺيڙهه‘ تي قائم ڳوٺ جا ماڻهو سرائيڪي ڳالهائيندڙ ۽ مهمان نواز آهن. چيائون، “رات ترسو!” اسان معافي ورتيته وري چيائون، ”ماني کائو!“ اسان ٻيهر هٿ ٻڌا. وري چيائون، ”چڱو چانهه پي وڃو!“ اسان کي دير پئي ٿي. رات لهي چڪي هئي. ڪريم ميمڻ جي ڪئمرا ويڙهجي سيڙهجي وڃي پنهنجي پيتيءَ ۾ ستي هئي. البت اشتياق انصاري ۽ محمد عليءَ جي ڪئمرائن ڪنهن ڪنهن مهل ڪنهن ڊٺل ديوار تي فليش جو چمڪاٽ ٿي هنيو. پر هاڻي اهي به دڙن تان لهي رهيا هئا. ڪئمپ ڏانهن موٽ کان اڳ شهر جو چڪر هڻڻو هو. اسان چانهه جي دعوت به قبول نه ڪئي ته همراههصفا چِڙي پيا. چيائون، ”دوست نٿا لڳو ... ڪنهن چڱي نيت سان آيل نٿا لڳو ... جيڪو ماڻهو اسان جي دعوت ٿڏيندو آهي، اسان ڀانئيندا آهيون ته نيت کوٽي اٿس جو نمڪ نٿو چکي!“
چانهه پيئڻي پئي. چڱو جو ترسياسين. ڪچهري مچي وئي.
”اچي هيءَ ڏسو! ڪيڏي نه سنهڙي ٺڪري آهي ... هيءُ ٽڀو ڏسو ... هيءُ پيالو ڏسو ... هتان اسان هڪ پيالو لڌو هو ان ۾ پاڻي وجهندا هئاسون ته پنجن منٽن ۾ ٿڌو ٿي ويندو هو ... هتان ڪڏهن ڪڏهن سوني اشرفي لڀجي ٿي، هڪ تولي جيتري ...“
”ڪا لوهه جي شيءِ لڌي اٿوَ!“
”نه ... ملن ٿيون پر بلڪل ختم ٿيل ... منهنجي هڪ دوست هتان پتل هي هڪ مورتي لڌي هئي اها اسان بچاڻي صاحب کي ڏيئي ڇڏي. بچاڻي صاحب سنڌ صوبي جو هو، هتي ڄام پور ۾ اَيسِي (اسسٽنٽ ڪمشنر) ٿي آيو هو.“
”اها مورتي ڪيئن هئي؟“
”هڪ ماڻهوءَ جو بت هو. ويٺل حالت ۾ ... جيئن پوڄا ڪندو هجي!“ هن ’يوگ آسڻ‘ وانگر ويهي ڏيکاريو،”ننڍڙي هيتري هٿ جيتري مورتي هئي.“
اها ڳالهه ٻولهه ڳوٺ جي چڱي مڙس سان پئي ٿي.
”دڙو ته وڃي هاڻي ٻه مربع بچيو آهي اڳي هيءُ تمام گهڻو هو. هتان ڏکڻ ۾ اڌ ميل پري هڪ ٻيو دڙو آهي. جيڪو هِن ئي دڙي جو حصو سمجهو ... وري اوڀر پاسي وڃو ته هڪ ميل پنڌ تي ٽيون دڙو آهي ...“
”ڀلا ڪا شيءِ به ته ڏيکاريو ... ڪا مورتي، ڪو سِڪو، ڪا ٻي شيءِ ... کڻي ڪو نه وينداسون ... رڳو فوٽو ڪڍون ... منع ڪندؤ ته فوٽو به نه ڪڍبو پر ڏيکاريو ته سهي ... ڪيڏو پري کان آيا آهيون.“ اشتياق انصاريءَ ڏاڍي درد سان ميزبانن کي منٿ ميڙ ڪئي.
چؤٻول مچي ويو، ”اڙي ڏيکاريون ... مهمان آهن ... ٺڪر ڀٿر ٿا ڏسن ٻيو ڇا؟ ڀلي فوٽا ڪڍن ... اڙي فلاڻا وڃي فلاڻي کي ڏس، متان وٽس ڪجهه بچيل هجي ... فلاڻا تون فلاڻي کي وڃي چئه ته ڪجهه اٿوَ ته اچي مهمانن کي ڏيکاريو. مون وٽ ناهي ... مون وٽان گم ٿي ويون ... مون وٽان فلاڻو کڻي ويو.“ ڪو به همراهه ڪا به شيءِ کڻي نه آيو. نيٺ پِرئي مڙس پاڻ ٺڪر جي هڪ ننڍڙي ڪُني سوکڙي ڪري ڏني ته، ”يارو ڪنهن وٽ هجي ها ته توهان کي ضرور ڏيکاري ها ... ٻئي ڀيري چڪر هڻو ته ڪجهه نه ڪجهه ڳولي ڦولهي وٺنداسون.“
هي کوسا هئا پر علائقي جا چڱا مڙس سردار فاروق خان لغاري ۽ جعفر خان لغاري آهن. دڙي جون سڀ سرون ڪچيون آهن. مقامي ماڻهو کنڊر جي مختلف حصن ڏانهن اشارا ڪري ٻڌائين ٿا، ”هيءَ قلعي جي ديوار آهي، هُن ڀر شهر هو. هِن طرف بازاريون آهن ... هِن پاسي سونارا هئا، هن پاسي ڪنڀار، هن طرف ... جتان جهڙيون شيون لڀجن ٿيون. اسان سمجهون ٿا ته اتي اهي بازاريون هيون ... هيءُ ڏسو هتي بازار پوري ٿئي ٿي ... وڏن ماڻهن هتي وڏي لٽ مچائي، سڀ ڪجهه لٽي ويا.“
”ڀلا توهان ماڻهو هن دڙي کي سنڀالڻ بدران ڊاهي پوک ڇوٿا ڪيو؟“ ڪنهن دوست سوال ڪيو.
”ان ڪري ته کنڊر جي مٽيءَ ۾ ڀاڻ کان به گهڻي طاقت آهي ... ويهه پنجويهه سال اڳ تائين ماڻهو هن دڙي مان مٽي ڪڍي اُٺ ڀري ڀاڻ طور وڃي وڪڻندا هئا. پر پوءِ حڪومت کي خبر پئي ته دڙي تي کڻي قبضو ڪيائين ۽ چوڪيدار ويهاريو اٿن ... او! هتي ڏسو دڙي جي مٿان چوڪيدار جي ڪوٺي ٺهيل آهي.“
”حڪومت وارا همراهه پاڻ به ايندا آهن؟“ انور پڇيو.
”نه حڪومت وارا نه پر هڙپه وارا ايندا آهن“ ڳوٺاڻي جواب ڏنو. سندس مطلب هو ته آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ سان تعلق رکندڙ عملدار ايندا آهن. جيتوڻيڪ دلوراءُ ٺيڙهه ڄام پور کان فقط ٽي ميل آهي پر اهو دڙو ديري غازي خان ضلعي جي انتظامي حدن ۾ آهي جڏهن ته ڄام پور شهر پاڻ ضلعي راڄڻ پور جو اُتريون شهر آهي.
”مون کي هتان هڪ سوني منڊي ملي هئي.“ هڪ ڳوٺاڻي سچي ڪئي.
”هتان سون لڀجي ٿو ان ڪر