دهل ڍوري ۾

َ تي نرم وارياسي پٿر ۾ قدرتي گهڙيل ۽ برساتن جي ڪارستاني آهي. حضرت انسان ان ۾ فقط ايترو ڪم ڪيو جو ڪنهن وقت واندڪائيءَ جي وندر طور يا مال چارڻ دوران ان ۾ ويهي ديوارن تي ليڪا پاتا يا ڪي شڪليون ٺاهيون. اسان ڪوشش ڪري هر اڪر جي تصوير ڇڪي ورتي. ڪي شڪليون وقت سان ايتريون ڊهي چڪيون هيون جو ڪا صورت واضح نه رهي هئي. ”تفصيلي اڀياس لاءِ اسان کي ڪمپيوٽر جي مدد وٺي پوندي“ مون ان وقت ئي سمجهيو. پٿرن تي اڪرجو ڪم فقط ڦَتن جهڏي ۾ ئي ڪونه هو. مَچاڻي لاڪاري تي لهڻ کان پوءِ واٽ ۾ اسان کي دهل ڍوري جي ڪنڌين سان به هنڌ هنڌ ديوارن تي اڪر نظر آئي هئي. اسان انهن جون تصويرون به ڇڪيون پر بدقسمتيءِ سان اهي هن مهل تائين ذري گهٽ ڊهي چڪيون آهن ۽ انهن کي سمجهي نٿو سگهجي. ان ئي پنڌ دوران اسان نوٽ ڪيو ته اهي ڪنڌيون ڪمزور وارياسي پٿر جون آهن. انهن تي ڪنهن نوڪيلي ڪاٺيءَ يا نوڪدار پٿر سان ڪا به تصوير چند منٽن ۾ ڪوري سگهجي ٿي ۽ پوءِ اها هوا ۽ پاڻيءَ جي کاڌ سان ڪجهه ئي سالن ۾ غائب ٿيڻ شروع ٿئي ٿي. ان ڪري آئون سمجهان ٿو ته تمام ڊٺل تصويرون تمام قديم نه سهي، ته به ڪي صديون پراڻيون آهن.


ڍوري جي تري کان 20 ـ 25 فٽ مٿي ڦتن جهڏو به اهڙي ئي ڪمزور وارياسي پٿر جي قدرتي غار آهي، جنهن ۾ ڌنار ڇوڪرن پنهنجي پنهنجي وقت ۾ ڪي اڪرون ڪيون آهن. هي اُڪرون پوريءَ طرح ڏلهه وٽ ’ڪورن واري ڀرِ‘ سان ڀيٽي سگهجي ٿي، ڄڻڪ ساڳيا ئي ماڻهو هئا جن ٻنهي جاين تي فن جو مظاهرو ڪيو آهي. هتي جاميٽريائي نشان، متوازي ليڪون، چوڪنڊا، منڌيئڙا، گل پتيون، بوٽن ۽ چاکڙيءَ جا ترا، يونيءَ جو نشان (غير مذهبي نيت سان) اڪريل آهن. هڪ هنڌ هڪ نالو سنڌيءَ ۾’ حسين‘ به لکيل آهي ، جيڪو وڌ ۾ وڌ 50 ـ 60 سال اڳ (يا ان کان به گهٽ عرصو ) لکيو ويو هوندو. هڪ هنڌ دائودي تارو به اُڪريل آهي، پر هتي اها به غير مذهبي سرگرمي آهي ۽ اها به واندڪائيءَ جي حرڪت آهي.





ڦَتن جهڏي ۾ اُڪريل خاص نشانن ۾ سرهه به آهي ، جيڪي اسان کي ڏلهه ۾ به نظر آيا. البت هتي جي هڪ خاص ڳالهه اُٺ جي اڪر آهي، جيڪا خبر نه آهي ته ڏلهه ۾ ڇو نه آهي. اٺ جي اڪر هن علائقي ۾ اوپري نه آهي، بلڪ عين مقامي اهميت موجب آهي. هتي سڀ کان اهم اڪر هڪ سادي اسٽوپا جي آهي جيڪو ڪافي ڊٺل ڊٺل آهي.


سج لٿو پئي ويو، اسان کي اونداهي ٿيڻ کان اڳ ڳوٺ حسناڻي گبول پهچڻو هو. اونداهي جبل ۾ وک کڻڻ مشڪل هوندي آهي. اسان کي اڃا به ٽي ڪلو ميٽر ڏکڻ طرف وڃڻو هو. واٽ ۾ ئي اونداهي لهي پئي . اسان تارن جي روشنيءَ ۾ ٿيڙ ٿاٻا کائيندا وڃي اهڙي جاءَ تي پياسين جتي پٿرائين پٽ تي ڪي ڇڳل تڏيون وڇايل هيون. ڪجهه پرڀرو ڪي همراهه ٽولي ٺاهي ڪچهريءَ ۾ مصروف هئا. حسناڻين وٽ بَڊي جبل تان ڪي سهتاڻي (شهڪاڻي) مهمان لٿل هئا. اڄ ٽپهريءَ جو پهتا هئا ۽ سڀاڻي اڳتي کيرٿر طرف وڃڻا هئا.


اسان ٿڪ کان چُور هئاسون. حال احوال جي رسم غلام محمد نوحاڻيءَ پوري ڪئي. اسان پاڻي ڍڪ پي خاموشيءَ سان تڏيءَ تي ليٽي پياسين. ڪلاڪ ڏيڍ کان پوءِ سامت ۾ آياسين ته الهه رکيو حسناڻي گبول ويجهو آيو، ”اچي هي چانهه پي! ماني کائون ته پوءِ ڪچهري ٿا ڪريون!“ هي ڏکئي جبل جا ڏکيا ماڻهو هئا، پر قدرت مهربان ڪري وڌا.


پوءِ ٻوڙ ماني آئي. کائي پي اسان اهلي پياسين. تارن ڀريو آسمان چوڌاري جبلن تي ايئن ٿي لڳو ڄڻ ڪنهن وسيع ڪاري پوتيءَ تي ٽِڪون ٽاڪيل هجن.








دهل ڍوري جو نالو


”بڊي کان ڄڃ پئي آئي، بڊي جي لُنڊين ۾ ڍوري جو هڪ سوڙهو لَڪ آهي. سڄي ڄڃ هڪ هڪ ماڻهو ٿي، اتان لنگهي وئي. انهن سان هڪ مڱڻهار به هو، سڀني کان پويان پئي آيو، سو لَڪ ۾ ڦاسي پيو. اڃايل ڄڃ پاڻيءَ تائين پهچڻ لاءِ تڪڙي تڪڙي اڳتي نڪري وئي، مڱڻهار کي واٽ نه ملي جو لَڪ لنگهي. نيٺ مڱڻهار کي اٽڪل سجهي، سو دهل وڄائڻ لڳو ته ڄاڃين کي خبر پوي ته آئون پوئتي رهجي ويو آهيان، ڪو واهر لاءِ پوئتي اچي. پر ڄاڃين سمجهيو ته مڱڻهار ڄڃ جي خوشيءَ ۾ پيو دهل وڄائي. مڱڻهار اڪيلائيءَ ۾ خوف ۽ دهشت وچان اڃا به زور سان دهل وڄائڻ لڳو ته ڄاين سمجهيو همراهه بُود ۾ اچي ويو آهي ۽ موج ٿو ڪري! ايئن ڄڃ اڳتي هلي وئي ۽ مڱڻهار ان لَڪ ۾ سُڪ ٿي ويو، نڪري نه سگهيو ۽ اتي ئي مري ويو. ان واقعي کانپوءِ ان ڍوري جو نالو دهل ڍورو پئجي ويو.“





نواع اطلاع


کيرٿر ۾ قديم چٽساليءَ جي کوج جو ڪم اڃا هندڙ آهي، بلڪه هاڻي ته نت نون ماڳن تي چِٽن جون خبرون پيون ملن. اهو تعداد ايترو گهڻو آهي جو انهن تي ڪم لاءِ نئون جنم کپي. پهريون اطلاع ته اسان کي اتي ئي دهل ڍوري وٽان مليو ته ڪانڌي واهي وٽ به ڪجهه چٽ آهن. ان کان سواءِ نئه کينجي، نئه مزاراڻي، نئه مکي، راڌ، سالاري ۽ سگرو بابت اسان وٽ اطلاع سن 2003 کان پهتل آهن. هراڙ، ڏمرو، ڪچرڪ واري واٽ تي، ۽ خود نئه گاج ۾ به چِٽ ٻڌجن ٿا. تازو ئي اسان جي نوجوان دوست ذوالفقار ڪلهوڙي جنهن نئه گاج ۾ گهڻا پنڌ ڪيا آهن ۽ ساڳئي موضوع تي ڪم ڪري رهيو آهي، مون کي ٻڌايو ته نئه گاج ۽ ان جي ڍورين ۾ وڌ ۾ وڌ چٽ آهن، ۽ کيرٿر ۾ ايترا چِٽ آهن جو شايد انهن جو تعداد پاڪستان جي اترين علائقن وارن چٽن کان وڌي وڃي! آئون سندس راءِ سان سهمت آهيان. جيڪڏهن وسيلا هجن ته اها ڳالهه ثابت به ڪري سگهجي ٿي. ذوالفقار صاحب نئه سوري، لڙڪندِي، مينهون لڪ، ٽِڙڳ ڍورو، قاسم بَگل، روهيل جو کنڊ، ۽ ڪچرڪ ڏانهن ويندي ’جاڙو ڏانُ‘ ماڳن جي به نشاندهي ڪري ٿو. مون کي اميد آهي ته جڏهن سندس ڪم سامهون ايندو ته ڪافي معلومات ڀريو هوندو.





(نوٽ: اتر پاڪستان ۾ جن جاين تان اڪرون مليون آهن، انهن جا نالا ڪجهه هن ريت آهن: ٿَڪُ (جيئن سنڌيءَ ۾ ٿڪ، شينا ٻوليءَ جو لفظ آهي.) هُڊر، ٿَور، ٿَلپن (ٽي سائٽون) اهم سائٽ زيارت) شِنگُل (شِنگُل قبيلو)، کنبرِي، داريل وادي، منڪبالا. )