ديرو اسماعيل خان

ديرو اسماعيل خان

جيڪڏهن ديري اسماعيل خان ۽ ديري دريا خان جي وچ ۾ سال ڏيڍ اڳ ٺهيل پل هٽائي ڇڏجي، ته ديرو اسماعيل خان هڪ اهڙو ڏورانهون شهر ٿي پوندو، جنهن جي ويجهو ٻيو ڪوبه وڏو شهر ناهي. هتي ريلوي اسٽيشن به ناهي، البت هوائي اڏو ۽ رات ڏينهن ڪم ڪندڙ ٽيليگراف آفيس موجود آهي. ديرو اسماعيل خان سرحد صوبي جو شهر آهي، جڏهن ته درياهه جي ٻئي ڀر ديرو دريا خان پنجاب جو حصو آهي. ٻنهي شهرن ۽ پري پري تائين ٻهراڙين جي ٻولي سرائيڪي آهي. البت ديري اسماعيل خان ۾ پشتو ڳالهائيندڙ به آهن.
ديري اسماعيل خان کان اولهه طرف 70-80 ڪلو ميٽرن تائين پکڙيل برپٽ کي ”دامن“ چون ٿا، جيڪا اصل ۾ سليمان جبل جي ڪڇ آهي. ان ”ڪاڇي“ واري علائقي ۾ آباديءَ جي ڪا به صورت ناهي، سواءِ برساتي ندين جي، جڏهن مينهن پوي تڏهن جابلو نديون سنڌ جي نئه گاج وانگر ڪڙڪاٽ ڪيو لهن ۽ دامن جي مختلف حصن مان پکڙجي يا پنهنجي لاءِ مقرر ڪيل واٽن تان ٿيندو اچي سنڌوءَ ۾ پون. اهو پاڻي مقدار ۾ 5-10 هزار ڪيوسڪ کن ٿئي. چون ٿا ته انگريزن جي دور ۾ ان پاڻيءَ کي ڪنٽرول ۾ آڻي پوک لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو، اهو سرشتو ”رود ڪوهِي“ سڄو ٿي ويو. مقامي ماڻهن جو مطالبو آهي ته اهو جابلو پاڻي جهلي ان کي ٺيڪ طرح چئنلائيز ڪيو وڃي، ڪوهه سليمان جو دامن ڏسي مون کي کيرٿر جو ڪاڇو ۽ ڪوهستان ياد اچن ٿا، جتان جا ماڻهو به ساڳئي قسم جو مطالبو ڪندا رهندا آهن.
دامن جو زمينون ڏاڍيون ڀليون آهن پر پاڻي ڪونهي. جر جو پاڻي ڪافي هيٺ آهي. جن جاين تي بجلي پهتي آهي يا جتان واهه لنگهي ٿو چڱي پوک ٿئي ٿي. پر اڪثريت کي برساتن جو انتظار ڪرڻو پوي ٿو. سندن نگاهون هميشه آڪاس ۾ آهن. ٽيوب ويل هڻڻ غريبن جي وس جي ڳالهه ڪانهي. مون ڏاڍي شدت سان محسوس ڪيو آهي ته جتي جتي سرائيڪي لوڪ رهن ٿا اتي پاڻي ته ٺهيو ٻيا ترقياتي ڪم به نه ٿيڻ جي برابر آهن ۽ جتي جتي پنجابي لوڪ آهن، اتي ترقياتي رٿائون زورن تي آهن. ائين ڇو آهي؟ صرف ايترو چوڻ ته جاگرافيائي حالتون سازگار آهن يا ناهن، مناسب نٿو لڳي. صرف اهو چوڻ ته سرائيڪي لوڪ محنت نٿا ڪن، اهو به غلط آهي. ڇا هتي انگريزن واري زماني جو رودڪوهِي سرشتو ٻيهر جيئاري نٿو سگهجي؟
ديرو اسماعيل خان، لڳ ڀڳ چار سؤ سال پراڻو (سورهين صديءَ جو) شهر آهي. مقامي زبان ۾ ديرو معنيٰ ٿاڪ، ڪئمپ يا چوڪي آهي. 1882ع ڌاري شهر جي آبادي 23 هزار هئي.
ڊي آءِ خان ۾ 1974ع ۾ گومل يونيورسٽي قائم ٿي ته ماڻهو ٽِڙي پيا. هڪ هزار ايڪڙن جي ايراضيءَ تي پکڙيل هن يونيورسٽيءَ مان ماڻهن کي وڏيون اميدون آهن، ان ڪري استاد، شاگرد ۽ شهري وڏي جذبي سان اداري جي ترقي، ساک ۽ مقصد جي ڪمن ۾ جنبي ويا. پاڪستان جي هر يونيورسٽي سياست جو ڳڙهه ٿي چڪي آهي، هر هنڌان خودڪار هٿيارن جا ٺڪاءَ ٻڌا ويا آهن پر گومل يونيورسٽي اڃا تائين بچيل آهي. ڪاش سڀ يونيورسٽيون پرامن تعليمي ادارا بڻجي وڃن.
لفظ ”ڊيره“ سنڌي لفظ ”ديرو“ جي برابر آهي، جيڪو سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ سمجهيو وڃي ٿو. لاڙڪاڻي طرف رتو ديرو، نئون ديرو مشهور شهر آهن. اسماعيل خان، جنهنجي نالي پٺيان شهر قائم آهي اصل ۾ افغانستان کان آيل بلوچ هو. سند س ٻه ڀائر ٻيا به هئا، غازي خان ۽ دريا خان، ٽنهي ڀائرن جدا جدا جاين تي پنهنجا ديرا ڄمايا. هي اهو دور آهي جڏهن بلوچن مڪران، قلات، چاغي ۽ سبيءَ کان سنڌوءَ طرف لڏپلاڻ ڪئي. ان وقت ملتان تي لانگاهه سلطان حسين جي حڪومت هئي. هو بلوچن جي اُٿل کي روڪي نه سگهيو تنهنڪري اهو علائقو هوت بلوچ سردار سهراب خان دودائيءَ کي جاگير ڪري ڏنائين. غازي خان، اسماعيل خان ۽ فتح خان سندس پٽ هئا. هي بلوچ ڀائر 1540ع ڌاري شير شاهه جا همعصر آهن. هوريان هوريان اهي ديرا ٽنهي ڀائرن جي نالي سان مشهور ٿي ويا. ديرو دريا خان ته اسان اڄ منجهند ڌاري درياهه جي هُن ڪپ تي ڏسي آيا آهيون، جيڪو ديري اسماعيل خان جي ڀيٽ ۾ تمام ننڍو شهر آهي.هاڻوڪو ديرو اسماعيل خان 1823ع کان پوءِ جو آهي. اصل شهر ساڳئي سال وڏي ٻوڏ ۾ تباهه ٿي ويو هو.
ڪوهه سليمان جي دامن ۾ برساتي ندين جو زبردست ڄار آهي. سچ پچ به جيڪڏهن انهن تي بند ٻڌا وڃن ته هڪ طرف جر ۾ پاڻيءَ جو ذخيرو وڌندو ته ٻئي طرف ڪوهه سليمان جو ڪاڇو آباد ٿي ويندو. هيءَ تمام ڀليون زمينون آهن فقط پاڻيءَ جي ضرورت اٿن. مکيه نو ندين جا نالا ڪجهه هن ريت آهن، تڪ وارا، لُوڻي (جنهن جي ڪنڌيءَ تي ڪُلاچي شهر آهي). سَوا (Sawa)، کورا (Khora) (جيڪا تخت سليمان وٽان لهي ٿي) ۽ گاجستان. اهي جابلو ڍورا وڌ ۾ وڌ 3379 ميٽرن کان گهٽ ۾ گهٽ 900 ميٽرن جي اوچاين تان لهن ٿا. سنڌ ۾ ڪا به نئه ايتري اوچائيءَ تان نٿي لهي. ڊيآءِ خان ۽ تونئسه بئراج جي وچ ۾ بيشمار ڍورا سهي پر سروي آف پاڪستان جي نقشي گهٽ ۾ گهٽ ٽن ڍورن جا نالا لوڻي (Luni) لکيل آهن. پهرين لوڻي نئه، ڪلاچيءَ کان ٿي، ڊيآءِ خان جي اولهه ڏکڻ کان لنگهي، سنڌوءَ ۾ پوي ٿي. ٻي لوڻي نئه، نئه سَوا جي پڇڙي آهي ۽ ٽين لوڻي، ضلعي لورالائي کان شروع ٿي ديري غازي خان کان لنگهي، تونئسه شهر وٽ سانگهر (Sanghar) جي نالي سان سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. سنڌ ۾ لوڻي نالي هڪ ماڳ حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ وچ ۾ سپر هاءِ وي تي نئه بارڻ جي ڪنڌيءَ تي آهي. اِتي ٽالپرن سان منسوب هڪ ڦٽل ڪچي قلعي جا نشان آهن.
ديري اسماعيل خان جي پتڻ تي درياهي آگٻوٽ انگريزن جي دور جي يادگار طور بيٺو آهي. هيءُ ڊبل اسٽوري شاهي آگبوٽ پنهنجي جاءِ تان عام طور تي چوريو پوريو نٿو وڃي. مقرر ٿيل سرڪاري عملي جي دعوا آهي ته، آگٻوٽ چالو حالت ۾ آهي. ديري اسماعيل خان کان ديري دريا خان لاءِ مسافر کڻندڙ، مسافر لانچون واري واري سان آگٻوٽ سان لڳي بيهن ٿيون. مسافر لانچ تان لهي بيٺل آگٻوٽ تي هڪ پاسي کان چڙهي ٻئي پاسي پتڻ تي لهي اڳتي هليا وڃن ٿا. ساڳيءَ طرح دريا خان ويندڙ مسافر، پهتل لانچ ۾ چڙهي روانا ٿين ٿا. مسافر پاڻ سان گهڻو ئي سامان کڻن ٿا. کير جون ٽانڪيون، رڍون ٻڪريون، سائيڪلون، کٽون، هٿ هنرن جو سامان، هنڌ بسترا ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه. درياهه جي سير ساڄي ڪنڌيءَ کي ويجهي آهي، جنهن ڪري ديري اسماعيل خان جو حفاظتي بند چڱو مضبوط آهي. بند جو فائدو وٺي درياهه جي ڪنڌيءَ کي باغن ۽ هوٽلن جي ذريعي چڱي پڪنڪ ماڳ طور ترقي ڏياري وئي آهي. جيتوڻيڪ ڊيآءِ خان چڱو قدامت پسند شهر آهي، تڏهن به ڪي ڪٽنب ٻارن ٻچن سميت درياهه جو جاهه جلال ڏسڻ اچن ٿا. يقيناً اونهاري جي مند ۾ درياهه جو مزو ئي ٻيو هوندو، ان صورت ۾ هيءُ درياهه پار ڪرڻ ڏاڍو خطرناڪ هوندو.(تازو ئي مئي 1992ع ۾ هڪ اسٽيمر سيِر ۾ مسافرن سميت ٻڏي ويو).
آگٻوٽ جو نالو ايس ايس جهلم آهي. هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ڊيگهه 100 فٽ اٿس. هيء