ديـومـالائي شـبـيـھـون

ديـومـالائي شـبـيـھـون



جيئن ته ڪاري لڪيءَ وٽ انساني رھائش لاءِ قدرتي بندوبست موجود آھي ۽ ھتي انسانن ۽ جانورن جو ڪافي اُڪرون موجود آھن، ان ڪري شڪ ٿئي ٿو ته ھي ھنڌ قديم ماڻھن جو ٿاڪ به رھيو ھوندو. ھتي ھڪ نقش ۾ ڇھه ماڻھو (جيڪي غالباً عورتون آھن) ھڪ قطار ۾ بيٺل آھن، سندن ھٿَ ھٿن ۾ آھن يعني انساني زنجير ٺھيل آھي. انھن جي ڀر ۾ ھڪ ديو مالائي ڪردار بيٺل آھي، جنھن جو جسم ڳرو، مٿي تي بي ترتيب ڊگھا چار سِـڱ ۽ ساڄي ھٿ ۾ ھڪ (جادوئي؟) لڪڻ يا ڏنڊي آھي (ڏسو خاڪو ).



ھي ديومالائي ڪردار ڪير ٿي سگھي ٿو؟ ڪو ديوتا؟ ڪو جادوگر پروھت؟ يا پنھنجي قبيلي جو سردار؟ ڪجھه به ھجي، ھيءَ نقاشي اوائلي دور واري ’رُوحيت‛ ڏانھن اشارو ڪري ٿي. ھن ڪردار جي مٿي تي سڱن وارو کوپو چڙھيل آھي. ھن پئنل سنڌو تھذيب وارين انھن مھرن سان مشابھه آھي جنھن کي ست ڀينرون (seven sisters) چيو ويندو آھي. انھن مُھرن ۾ ديوي ماتا کي انساني شڪل واري ٻڪر جي قرباني پيش ڪئي پئي وڃي (ڀيٽيو: موهن جي دڙي جي مهر).



عـورت ۽ ڏانـد جـي ڪـھـاڻـي

ڪاري لڪيءَ وٽ ئي (ھاڻي انساني پھچ کان ڪافي مٿي) ھڪ نقاشيءَ ۾ ھڪ ڍڳو ۽ عورت واضح آھن. انھن سان گڏ ٻه ٻيا ڪردار ڊٺل ڊٺل آھن. ڍڳي جا سِڱ وڏا ۽ لاڙي ڏاند جھڙا آھن، ڪنڌ تي ٿُـوھو اٿس ۽ مڇريل ٿو ڏسجي جو سندس پڇ خار ۾ اُڀو ٿيل آھي. سندس پويان بيٺل ھڪ عورت جون ٻئي ٻانھون ھوا ۾ اُڀيون آھن، ڄڻڪ خوف ۾ ھجي يا ھَڪلون ڪندي ھُجي. ٻئي طرف ڏاند جي سامھون ھڪ ٻيو انسان (غالباً عورت) آھي، ڄڻڪ اھا ڏاند جي حملي سبب پنھنجو وزن وڃائي ويٺي آھي (خاڪو: ).

سوال ھي آھي ته ڇا ھي منظر ڪنھن پاليل ڏاند جو ٿي سگھي ٿو؟ يا ھي جھنگلي ڍڳو آھي؟ ھتي ڪجھه به تجويز نٿو ڪري سگھجي ڇاڪاڻ ته جنھن ھنڌ ڏاند جي مُنڍي آھي، اتي ئي سامھون بيٺل عورت جو مٿو ھئڻ کپندو ھو، جيڪو موجود نه آھي. يا ته ان ڏاند سامھون آيل عورت کي ماري وڌو آھي ۽ پويان بيٺل عورت خوف ۾ رڙيون پيئي ڪري! يا وري ايئن چئجي ته شايد ھي ڪو ڏند ڪٿائي منظر آھي، جنھن ۾ ڍڳي ۽ انسان جي مُنڍي ساڳي رکي وئي آھي. منهنجي پنهنجي خيال ۾ ئي هيءَ پوئين راءِ ڪمزور آهي. اسان نٿا چئي سگھون ته کيرٿر ۾ ھي منظر ڏاند کي پالتو ڪرڻ کان اڳ جو آھي يا پوءِ جو؟ ھتي اھو ذھن ۾ رکڻ ضروري آھي ته جنھن ھنڌ اھا تصوير نقش آھي، اھا ھاڻي انساني پھچ کان 25-20 فٽ مٿي آھي.

ھاڻي اسان ’شھوءَ واري ڪنڀ‛ (جتي ھڪ اسٽوپا ۽ ٻن ٿُوھن وارو اُٺ اُڪريل آھي) ۽ ’کجيءَ وارو ور‛ کان ٿيندا حيار ڪنڀ تائين پھتاسين.



حَـيـار ڪُـنـڀ

حيار ڪنڀ چٽن واري ڀر ۽ بِيلو ڪنڀ ٻنھي جي وچ تي ۽ من لُڀائيندڙ آھي پر اتي ڪو به چٽ اُڪريل نه آھي. ھي تمام سوڙھو لنگھه آھي جيڪو حيار ڪنڀ جي اونھائي سبب ناقابل عبور آھي. ماڻھن مجبور ٿي ڪنڀ جي ڪناري سان وڏين ڇپن تي چڙھڻ لاءِ پٿر سٿي سٿي ھٿرادو ڏاڪا ٺاھيا آھن، کين شاباس آھي جو انھن ڏاڪن تان اُٺن کي به گذارين ٿا. ’ڏاڪا ٻڌي چڙھڻ‛ جو محاورو مون زندگيءَ ۾ ڪافي ڀيرا ٻُڌو ھو پر اڄ پھريون ڀيرو ڏٺو ھئم ته ماڻھو ’جبل تي ڏاڪا ٻڌي ڪيئن چڙھندو‛ آھي.





حـيـار ۽ بِـيـلـو جـي ڪـھـاڻـي

نئه سيتا ۾ روايت آهي ته ھڪڙي ڀيري زنوني پٺاڻ (امير الزنون: جيڪو قنڌار جو حاڪم هو، 1507ع ۾ قتل ٿيو؛ سندس پٽ شاهه بيگ ارغون جا سنڌ تي حملا 1521ع تائين جاري رهيا جنهن جي نتيجي ۾ سمن جي حڪومت ختم ٿي). ھن علائقي تي حملي آور ٿيو. لاشاري ٻروچن جو انھن پٺاڻن سان سيتا ڏاٺ کان ٻاھرئين حصي ۾ مقابلو ٿيو. ان موقعي تي ٻروچن پنھنجيون زائفون سيتا ڏاٺ کان اندر اونھن ڪُنڀن ڏانھن موڪلي ڇڏيون ته جيئن اھي پٺاڻن کان محفوظ ھجن.

ٻروچن ھڪ نقارچي مقرر ڪيو ۽ کيس چڱيءُ طرح سمجھايو ته ”جيڪڏھن اسان جنگ کٽون ۽ پٺاڻ شڪست کائين ته نقاري تي ’شادماني‛ جي چوٽ ڪجانءِ پر جيڪڏھن پٺاڻ کٽين ۽ اسان مارجي وڃون ته نقاري تي ’ڊَڍُ‛ جي وڄت ڪجانءِ ته جيئن زائفن کي صورتحال جي خبر پوي!‟ ٻروچن پنھجين زائفن کي به اها ڳالھه سمجھائي ڇڏي.

زوردار جنگ لڳي. ڪنھن مھل ھڪ ڌُر ڀاري، ته ڪنھن مھل ٻي ڌُر. جان جي بازي لڳي، نيٺ پٺاڻن ھارايو ۽ وٺي ڀڳا. جنگ جي صورتحال ۾ بدحواس ٿي ويل نقارچيءَ غلطيءَ وچان شادماني بدران کڻي ڊَڍُ جي وڄت ڪئي. زائفن سمجھيو ته اسان جا مرد ھارائي ويا. پوءِ، ھنن شديد ڏک ۾ ۽ پنھنجو سَت بچائڻ لاءِ پاڻ کي ڪُنڀن ۾ کڻي اُڇلايو ۽ ٻڏي مري ويون. انھن مان ھڪ عورت جو نالو ’حيار‛ ۽ ٻيءَ جو ’بِيلو‛ ھو. ان واقعي کان پوءِ انھن ڪُنڀن تي اھي نالا پئجي ويا. (اھڙو ئي ھڪ واقعو واهي پانڌيءَ واري پاسي کيرٿر جي نئه نريءَ ۾ به مشھور آھي، جتي زائفن جا نالا سَدو ۽ مَزُو يا سدو ۽ سمي ورتا وڃن ٿا. اتي اھا جنگ رند ۽ لاشار ۾ ٿيل ٻڌائي وڃي ٿي جنھن ۾ پٺاڻن به حصو ورتو ھو ۽ اھا جنگ لاشار کٽي ھئي).



بِـيــلـو ڪُـنـڀ

بِيلو ڪنڀ جي ڀر ۾ ھڪ سُٺو ٽاڪرو اَجھو (rockshelter)) آھي. ھت ڪي وڏيون ۽ مضبوط ڇپون ھڪ ٻئي مٿان ايئن اچي پيون آھن جو ھڪ ھوا دار ۽ ڪُشادو ڇانورو ٺھي پيو آھي. بيلو ڪنڀ وٽ پٿري نقاشيءَ جا مختلف نمونا آھن، جيڪي ھڪٻئي مٿان اُڪريا ويا آھن. چٽن مٿان چِٽ ٺاهڻ جو سبب ھي آھي ته اھا جاءِ ھر دور ۾ انساني پھچ ۾ رھي آھي، ان حد تائين جو اڄ به ڪو شخص ان وڏي ٽاڪرو اَجھي جي ديوارن تي پنھنجي فن جو مظاھرو ڪري سگھي ٿو.

ھي ھڪ قدرتي ڇانورو آھي ۽ ڀر ۾ ڪُنڀ جو پاڻي جاري آھي. ھتان لنگھندڙ ڪو به ماڻھو ھتي ڪجھه وقت لاءِ ضرور ترسندو ۽ ساھِي کڻي، پاڻي ڀري پوءِ اڳتي ويندو. قدرتي طرح پنھنجي شوق جي پورائيءَ لاءِ هُو اھا ئي ديوار چونڊيندو، جنھن تي اڳ ئي نقش موجود آھن. ھي وارياسي پٿر جون وڏيون ڇِپون آھن، جيڪي ھزارن سالن کان ھڪٻئي جي مٿان پيون آھن ۽ وڻندڙ ٿاڪ ٿي پيون آھن. ڪو به ماڻھو ڪنھن مضبوط نوڪدار پٿر سان ڇِپ جي ديوار کي رڳڙڻ، کُرچڻ، يا ھٿوڙي وانگر ٺڪ ٺڪ ڪري ڪجھه به اُڪيري سگھي ٿو.

ھتي اھي سڀ طريقا استعمال ٿيا آھن. قديم ترين اُڪرون گھريون کوٽيل آھن، جن کي engraving چئجي ٿو. بعد واري چالڪوليٿيڪ (ڌاتو- پاھڻي) دور ۾ کُرچڻ ۽ رڳڙائيءَ واري ٽيڪنڪ ڏسجي ٿي ۽ ھاڻي ماڻھو پٿر جي ھٿوڙي سان ٺونگڻ جو طريقو اختيار ڪن ٿا.

بِيلو ڪنڀ تي ساڳئي rock shelter ھيٺان ھڪ جنگي منظر آھي (خاڪو: ). ھيءُ شايد ٻڌڪي دور ۾ ڪنهن ساساني-ساڪا معرڪي جو منظر آھي يا وري پٺاڻڪي لشڪري چڙھائيءَ واري ڪھاڻيءَ جو پڙاڏو به ٿي سگھي ٿو. ھن منظر ۾ ھڪ گھوڙيسوار جي ھٿ ۾ اگھاڙي تلوار آھي. ٻيو شخص تير ڪمان سنڀالي، زمين تي گوڏو کوڙي سامھون بيٺل ماڻھن کي نشانو بڻائي رھيو آھي. اھي ماڻھو زخمي ٿي ڪري رھيا آھن. جيئن ته تصوير ۾ ئي هڪ اسٽوپا ۽ هڪ ترشول چٽيل آهن، انڪري امڪاني طرح هيءُ چِٽ ساساني-ساڪا معرڪن سان منسوب ٿي سگهي ٿو.



شاخدار سڱن وارو ديوتا

بيلو ڪنڀ وٽ ھن جنگي منظر جي ڀر ۾ ھڪ ديومالائي �