دين جي ضرورت ۽ اعتقادن جو عملن تي اثر

دين جي ضرورت ۽ اعتقادن جو عملن تي اثر

اسان کي ڪنهن خلقيو؟ ڄمڻ کان اڳ اسان جي ڪهڙي حالت هئي؟ دنيا ۾ اسان ڇا لاءِ پيدا ٿيا آهيون ۽ اسان کي ڇا ڇا ڪرڻو آهي؟ مرڻ کان پوءِ اسان جو ڪهڙو حال ٿيندو؟ اهي سوال اهڙا آهن جي سڀ ڪنهن سمجهو ماڻهو کي دل ۾ پيدا ٿين ٿا. پر انهن جو پورو جواب عاقل ۽ فيلسوف به نه ڏيئي سگهيا آهن. انهن سوالن جي جواب تي انسان جي سعادت (سک) ۽ ترقي منحصر آهي. مگر تسلي جهڙن جوابن نه ملڻ ڪري انسان کي خدا تعاليٰ جي وجوديت (هئڻ) ۾ شڪ ٿو پوي، بلڪ هو خدا جي وجوديت جوانڪار به ٿو ڪري. تنهن ڪري هو بيخوف ٿي پنهنجي ناقص عقل موجب پنهنجي نفس کي خوش رکڻ لاءِ گناهن ۽ فسادن ۾ منهن ٿو وجهي، جنهن جو نتيجو اهو ٿو ٿئي جو ملڪ ۾ فتنا فساد ۽ مصيبتون ڪاهي ٿيون پون. يورپ جو مثال وٺو، يورپي ماڻهن اگرچه علم ۽ عقل ۾ حيرت انگيز ترقي ڪئي آهي تڏهن به سندن ڪن قومن ۾ زنا، جوا، شراب خوري ۽ ٻيا ڪيترائي تباهه ڪندڙ عيب گهر ڪري ويا آهن. ڇو ته انسان جي ناقص عقل کي خبر ڪانه ٿي پوي ته اهڙن گناهن مان ڪيترو نقصان آهي. جيڪڏهن يورپ ۾ به هن وقت سچي دين جو اثر هجي ها ته سندن حالت عاليشان هجي ها. حقيقت هيءَ آهي ته مٿيان سوال انساني عقل کان ٻاهر آهن. فقط سچو دين ئي انهن جو جواب ڏيئي ٿو سگهي. ۽ فقط سڄو دين ئي نفس اماره تي غالب پئجي ٿو سگهي. تنهن ڪري سچي دين هئڻ کان سواءِ انسان سچو سک هرگز حاصل ڪري نٿو سگهي.

جيڪڏهن انسان جي فطرت يا طبيعت کي جانچي ڏسبو ته معلوم ٿيندو ته انسان ۾ٻين قوتن سان گڏ روحاني قوت به رکيل آهي. جيڪي جهنگلي اگهاڙا ماڻهو جبلن ۾ وحشين وانگر ٿا رهن سي به ڪنهن نه ڪنهن بالائي طاقت ۾ ويساهه ٿا رکن ۽ ان کي راضي ڪرڻ لاءِ ڪانه ڪا عبادت ٿا ڪن. وري جي سڌريل قومن جي ڏاهن ۽ فيلسوفن کي ڏسندؤ ته اگرچه انهن مان ڪي خدا کي مڃيندڙ ناهن، تڏهن به مرڻ وقت جذبي طور بي اختيار خدا کي پڪاري رحمت ٿا گهرن. اها جا روحاني طاقت انسان ۾ رکيل آهي تنهن کي زور وٺائڻ ۽ سڌي راهه تي هلائڻ لاءِ سچي دين جي ضرورت آهي.

قومن جي تاريخ پڙهندي معلوم ٿيندو ته جڏهن ڪنهن قوم ۾ ديني سڌارو ٿيو آهي تڏهن ان قوم دنيائي ڪمن ۾ به سڀ ڪنهن طرح ترقي ڪئي آهي. مگر جڏهن انهن ۾ ديني اعتقاد ڪمزور ٿي ويا، يا دين جو بگاڙو ٿيو تڏهن وري زواليت پاتائون. مسلمانن جي تاريخ ڏيکاري ٿي ته اسلام جي شروعات ۾ مسلمانن حيرت انگيز ترقي ڪئي، مگر جڏهن دولت ۽ حڪمراني هنن کي عيش پرست ۽ سست بنائي دين کان بي پرواهه ڪيو، تڏهن دنيائي شان و شوڪت به کانئن منهن موڙيو تان جو ترين ڀر اچي ڪريا. تاريخ اسان کي چٽيءَ طرح سبق ٿي سيکاري ته سچي دين کان سواءِ سچي ترقي ٿيڻ محال آهي.

مٿي چيل آهي ته انساني عقل نفساني خواهشن تي ئي غالب پئجي نٿو سگهي، فقط ديني اعتقاد ئي نفس کي وس ۾ رکي ٿا سگهن. انهيءَ جو هڪڙو سبب هي آهي ته انسان جو عقل ڪامل ناهي. ڏسو ته عقل ۾ يورپ جي ماڻهن ڪيڏي ترقي ڪئي آهي تڏهن به هو اڃا شراب جا نقصان نٿا سمجهي سگهن. ٻيو سبب هي آهي ته نفساني جذبا تکا آهن مگر عقل ڍرو ۽ ديرينو آهي، تنهن ڪري جيستائين عقل کي فرصت ملي تنهن کان اڳي ئي نفساني جذبي موجب عمل ٿي ٿو وڃي. هن جو مثال هي آهي ته ڪيترائي ماڻهو ڄاڻن به ٿا ته شراب نقصان ڪار آهي ته به ڇڏي نه ٿا سگهن. مگر دين م ايترو ته اثر آهي جو جڏهن پهريائين پهريائين مديني ۾ پڙهو گهميو ته شراب حرام ٿي ويو، تڏهن هڪدم مسلمانن رکيل شراب هاري ڇڏيو، ۽ شراب پيئڻ هميشه لاءِ ڇڏي ڏنائون. هن مان معلوم ٿيو ته چڱن عملن ڪرڻ لاءِ صحيح ديني اعتقادن جي ضرورت آهي. عمل ۽ اخلاق اعتقادن تي منحصر آهن. اسان جيڪو ئي ڪم ٿا ڪريون تنهن بابت پهريائين اهو ويساهه ٿا رکون ته هن عمل مان اسان کي فائدو پوندو، تنهنڪري جيڪڏهن اسان جا اعتقاد صحيح هوندا ته عمل به فائدي وارا ڪنداسين، جيڪڏهن اعتقاد غلط هوندا ته عمل به زيانڪار ڪنداسين. مثلن ايام جاهليت وارا عرب سمجهندا هئا ته جيڪي اٺ اسان ڪهي جهنگ ۾ ڦٽي ٿا ڪيون سي اسان جا ديوتائون کائي اسان تي راضي ٿين ٿا. انهيءَ غلط ويساهه جي ڪري هنن جا هزارين اٺ ضايع ٿيندا هئا. جيڪڏهن اسان هڪ الله کي قادر ۽ حاضر ناظر ڄاڻنداسين ۽ اهو اعتقاد پڪيءَ طرح دل تي وهارينداسين ته قرآن شريف الله تعاليٰ جو ڪلام آهي جنهن ۾ فلاڻن فلاڻن عملن جو حڪم ۽ فلاڻن فلاڻن جي سخت منع آهي ته ڪڏهن به اسان کي خراب عملن ڪرڻ تي دل نه ورندي. اها ته ڳالهه ظاهر آهي ته جڏهن ڪو ماڻهو ڪو گناهه ڪندو آهي تڏهن ٻين ماڻهن کان لڪي ڪندو آهي. هاڻي جيڪڏهن اسان جي دل ۾ يقين هوندو ته الله تعاليٰ هر جاءِ حاضر ناظر آهي ۽ جيڪي اسين ڪيون ٿا ۽ چئون ٿا سو سڀڪي ويٺو ڏسي ۽ ٻڌي ته اسان کي ڪيئن گناهه ڪرڻ جي جرات ٿيندي. ماڻهو جوگناهه ڪن ٿا سو هن ڪري جو هنن جو اهو اعتقاد رڳو زباني آهي نه دلي. ڇو ته پنهنجن عملن سان هو ڏيکارين ٿا ته انهيءَ ڳالهه جا هو سچ پچ منڪر آهن. جيڪڏهن اسان جو پڪو دلي اعتقاد هجي ته الله تعاليٰ جو فرمودو آهي ته فلاڻي ڪم ڪرڻ ڪري اسان کي هن دنيا خواهه آخرت ۾ عذاب ملندو ته ڇو جيڪر اهو ڪم ڪريون. آهي ڪو اهڙو شخص جيڪو ڄاڻي ٻجهي پاڻ کي عذاب ۾ وجهي. دين جو جاهل ماڻهو بي سمجهه ٻار وانگر آهي. ننڍي ٻار کي خبر ڪانهي ته باهه ۾ هٿ وجهڻ ڪري هٿ سڙندو يا مٽي کائڻ ڪري تندرستي خراب ٿيندي. تيئن دين کان غير واقف يا بد اعتقاد ماڻهو کي به خبر ڪانهي ته ڪوڙ ۽ چوري وغيرهه مان ضرر رسندو. ڏسو ته ڪو ماڻهو بيمار ٿو ٿئي ۽ حڪيم ان کي ڪن شين کائڻ کان منع ٿو ڪري ته هو هڪدم هن تي ويساهه آڻي اهي شيون کائڻ ڇڏي ٿو ڏئي. اڄوڪي زماني جا ماڻهو الله تعاليٰ جي فرمودن کي ايترو وزن به نه ٿا ڏين جيترو حڪيمن جي چوڻ کي ٿا ڏين. هن مان صاف صاف معلوم ٿيندو ته اسان جو گناهه ٿا ڪيون ۽ خدا جي حڪمن کان منهن ٿا موڙيون سو رڳو انهيءَ ڪري جو يا ته اسان دين کان غير واقف آهيون يا ته پنهنجي دين کي چڱيءَ طرح پروڙي پڪو اعتقاد نه رکيو اٿئون. اسان جو اعتقاد دين اسلام ۾ ڪيئن پڪو ٿئي تنهن لاءِ هيٺين ڳالهين تي غور ڪرڻ گهرجي.