رحمان ٺيڙهي

رحمان ٺيڙهي

اڱارو-7 نومبر 1989ع
ديري اسماعيل خان کان اٺ ڏهه ميل اتر اولهه ۾ بنون روڊ کان کاٻي پاسي، سنڌو تهذيب جو هڪ وڏو مرڪز رحمان ٺيڙهي آهي. رحمان ٺيڙهي لڳ ڀڳ هڪ چورس ڪلو ميٽر تي پکڙيل شاندار سائٽ آهي. سنڌو تهذيب جي پکيڙ بابت ماهرن جو چوڻ آهي ته سمورين قديم تهذيبن ۾ پکيڙ جي لحاظ کان سنڌو تهذيب وڏي ۾ وڏي آهي. قديم تهذيبن مان مراد، مصر، عراق، ايران ۽ چين جون قديم تهذيبون آهن، جن جي وسعت مڃيل آهي. سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جون حدون اتر ۾ افغانستان جي علائقي بدخشان کان وٺي ڏکڻ ۾ لوٿل ڪاٺياواڙ تائين، مڪران بلوچستان کان وٺي هاڪڙي جي گم ٿيل وهڪري تائين ۽ ان کان اڳتي گنگا جي ڪنڌيءَ تائين پکڙيل آهن. تازي تحقيق موجب، سنڌو تهذيب جا ماڳ مڪان بي شمار آهن، فقط چولستان ۾ 360 ۽ سنڌ ۾ 250 کن ماڳ رڪارڊ تي چڙهي چڪا آهن، تڏهن به هر نئين ڏينهن تي ڪو نه ڪو کنڊر ظاهر ٿي رهيو آهي.
سنڌو تهذيب کي ٽن مکيه دورن ۾ ورهايو ويو آهي، جن جو گڏيل عرصو 3880 قبل مسيح کان 1700 قبل مسيح تائين لکيو وڃي ٿو، پر سنڌ ۾ تهذيب جا بنياد اڃا قديم آهن. ڪجهه سال اڳ سبيءَ جي ويجهو مهر ڳڙهه وٽ، ظاهر ٿيل آثار سنڌ جي تهذيبي تاريخ کي ايترو پوئتي کڻي ويا آهن جو، سواءِ فلسطين ۾ جيريڪو آثارن جي (جيڪي سڀ کان پراڻا سمجهيا وڃن ٿا) کان پوءِ ٻئي نمبر تي قديم ليکيا وڃن ٿا. مهر ڳڙهه ثقافت ست هزار سال اڳ ٺڪريءَ جي دور کان به اڳ موجود هئي. رحمان ٺيڙهي کان چار پنج ميل ڏکڻ ۾، گومل ٺيڙهي آهي جيڪا پڻ سنڌو تهذيب جو هڪ ورق آهي. هيءُ سرائيڪي ڳالهائيندڙ ماڻهن جو ملڪ آهي. گومل نديءَ جا سڪل ڪنارا سنڌو تهذيب جي آثارن کي پنهنجي ساهه سان سانڍيو بيٺا آهن. سرائيڪيءَ ۾ ٺيڙهي يا ٺيڙهه جي معنيٰ آهي ڊهي پيل جاين جو ڍير. رحمان نالي هڪ ڳوٺ ڀر ۾ موجود آهي، جنهن ڪري هنن کنڊرن کي اها سڃاڻپ ملي آهي. مقامي ماڻهو رحمان ٺيڙهيءَ کي رحمان ڍيري به چون ٿا. ڍيري جي معنيٰ اها ئي آهي، جيڪا سنڌي ۾ آهي يعني ”ڍير“ (ڊٺل جاين جو ڍير). سنڌ ۾ خيرپور ميرس ۽ سکر جي وچ ۾ هڪ ننڍڙي شهر جو نالو ٺيڙهي آهي. ڇا هيءُ شهر ڪنهن کنڊر تي قائم آهي؟ سرائيڪي ۾ ٺيڙهه لاءِ هڪ لفظ ٽِٻه يا ٽٻو به استعمال ٿئي ٿو.
رحمان ٺيڙهيءَ مان ملندڙ ٺڪراٽو تمام گهڻو ۽ هوبهو مُهين جي دڙي جهڙو آهي. ٺڪر جون چوڙيون، ڌرتي ماتا جون ننڍڙيون مورتيون، ڏاند، ڦيٿا، ڪاري ۽ ناسي پٿر جا گهڙيل چاقو، مڻيا، سوراخن واريون ٺڪريون ۽ ٻيو سڀ ڪجهه. هتان اسان کي هڪ گهيٽي جي منڍي به ملي، هيءُ ٺڪر جو بيحد سهڻو رانديڪو هو. مُهين جي دڙي مان گهيٽي جو رانديڪو نه مليو آهي، پر رحمان ٺيڙهي وٽان گهيٽي جو رانديڪو لڀجڻ جابلو ماحول سان ٺهندڙ آهي ڇو ته هتي رڍون ۽ گهيٽا اڄ به مکيه پالتو جانور آهن. دڙي ۾ هڏا به تمام گهڻا آهن.
رحمان ٺيڙهي، جيڪا هن ماڳ جي ڦٽڻ لاءِ ڪنهن اوچتي آفت ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿي، جي کوٽائيءَ جو ڪم ڪجهه سال اڳ شروع ٿيو هو. ماهرن، ٻن چئن جاين تي کوٽائيءَ جو ڪم ڪري، ڪم بند ڪري ڇڏيو. ان کانپوءِ هاڻي هتي هڪ چوڪيدار مقرر آهي، جيڪو ڀر ۾ هڪ ڳوٺ جو رهندڙ آهي. کوٽائيءَ دوران سنڌو تهذيب جون مهرون به لڌيون ويون آهن، ڪڻڪ به ملي آهي. هتان لڌل سموريون شيون پشاور موڪليون ويون آهن، جتي قديم آثارن واري کاتي جي آفيس آهي. پشاور يونيورسٽيءَ ۾ قديم آثارن جو جدا ڊپارٽمينٽ آهي. سڄي پاڪستان ۾ اها پهرين يونيورسٽي آهي جتي آرڪيالاجيءَ جي پڙهائي ٿئي ٿي. هاڻي خيرپور ۾ شاهه لطيف يونيورسٽي ۾ به پڙهائي شروع ڪئي اٿائون، ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ به جدا شعبو ڪونهي پر هڪ مضمون طور پڙهائي وڃي ٿي. پشاور يونيورسٽي جي شاگردن کي رحمان ٺيڙهي يا اتر سنڌو ماٿريءَ ۾ قديم آثارن جي ٿيندڙ کوٽائيءَ مان وڏو تجربو حاصل ٿي رهيو آهي. بدقسمتيءَ سان آرڪيالاجي کاتي کي سنڌ ۾ کوٽاين جو ڪو به شوق ڪونهي تنهن ڪري سڄي کوجنا پنجاب ۽ سرحد صوبن ۾ ٿي رهي آهي.
ان کان اڳ جو اسان ماهرن جون رپورٽون پڙهون، اسان کي رحمان ٺيڙهيءَ جي چوڪيدار ٻڌايو ته ”هن شهر ۾ ٽي شهر آهن، هڪ زلزلي ۾ تباهه ٿيو، ٻيو درياهه ٻوڙيو ۽ ٽيون باهه ۾ سڙي ويو. شهر مان کوپڙيون ۽ وڏا هڏا به مليا هئا. تمام ٿورا سياح هتي گهمڻ اچن ٿا باقي آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ وارا ايندا آهن.“ دڙي تي پکڙيل رک، باهه جي شاهدي ڏيڻ لاءِ ڪافي آهي. رحمان ٺيڙهيءَ جي چوڪيدار سرائيڪي پئي ڳالهائي، پاڻ کي بلوچ پئي سڏيائين، پاڙو ”ڪوڙيل“ هئس. پگهار 900 رپيا ماهوار هئس، ٽن سالن کان ملازم آهي. کائنس اڳ سندس پيءُ هن دڙي جو چوڪيدار هو. چوڪيدار ٻڌايو ته مقامي ماڻهن جو خيال آهي ته هيءُ شهر ان ڪري تباهه ٿيو جو هتان جا ماڻهو ڪافر هئا انهن تي خدا جو قهر نازل ٿيو. هن دڙي سان دلوراءِ جي ڪٿا لاڳو نه هئي جيڪا عام طور تي هر هنڌ ٻڌبي آهي. مقامي ماڻهن کي هتان جي ٺڪرين ۾ وضو يا طهارت لاءِ ڪم ايندڙ ڪنهن لوٽي يا بدني جا ٽڪرا ڪونه مليا ان مان اندازو هنيو اٿائون ته هتي ڪافر رهندا هئا. چوڪيدار ٻڌايو ته، ”هتان ٺڪر جو ننڍڙيون زالون يا گڏيون ۽ ڏاند ملن ٿا.“ ننڍڙيون زالون معنيٰ ڌرتي ماتا جون مورتيون. هن سرائيڪي ۾ زال، گڏي ۽ ڏاند جا لفظ بالڪل سنڌيءَ وانگر اچاريا. هن چوڙين کي ’وَنگ‘ ٿي چيو.
رحمان ٺيڙهيءَ ۾ پڪي سر جو وجود ناهي، ان جي ڀيٽ ۾ گومل ٺيڙهي جيڪا ساڳي تهذيب جو تسلسل آهي، ان ۾ پڪي سر نظر اچي ٿي. گومل ٺيڙهي تمام ننڍڙي آهي ۽ ٽانڪ روڊ جي ڪنڌيءَ تي آهي. گومل ٺيڙهي جي ڀر ۾ ڳڙهه حيات نالي ڳوٺ آهي، جنهن ڪري ان کي ڳڙهه حيات ٺيڙهي به چون ٿا‏.