زندگيءَ جو ڦيٿو

زندگيءَ جو ڦيٿو
خود اسٽوپا جي عمودي گولائيءَ ۾ ڦيٿي جي چڪر جھڙو ھڪ ٻيو فلسفو سمايل آھي. اوڀر پاسو جنم جي پرڀات آھي، چوٽِي عروج آھي، اولھه حياتيءَ جي شام آھي ۽ ان ڦيٿي جو ھيٺيون پاسو زوال يا پُڄاڻي آھي ... ۽ پوءِ ٻيھر جنم جي پرڀات، عروج، زوال ۽ پڄاڻي جا ڪرم چڪر موجب جنم چڪر!
ٻُڌ ڌرم ۾ حياتيءَ جي چڪر جي الڳ تشريح آھي. اھو جنم ۽ موت جي چڪر جو فلسفو آھي. ان فلسفي جي سمجھاڻيءَ لاءِ ان چڪر جا تصويري خاڪا وِھارن ۽ ڪميونٽي مرڪزن وغيرهه ۾ ديوارن تي چنبڙايا وڃن ٿا. ان تصوير ۾ ڦيٿي جي ٻاھرئين گولائين ڪناري تي عام طور ٻارنھن تصويرون ٺھيل ھونديون آھن، جن ۾ جُوڻ در جوُڻ جو سلسلو سمجھايو وڃي ٿو. انھن تصويرن جي ترتيب ڪجھه ھن ريت ھوندي آھي:
1-انڌو ماڻھو بنيادي طور اڻڄاڻائي جي علامت طور، 2- ڪُنڀر، ڪَرم جو بنياد رکندڙ سرگرميءَ طور، 3-ٽپندڙ ڪڏندڙ ڀولڙو شعور طور، 4- ٻيڙيءَ ۾ ٻه ماڻھو ’نالو‛ ۽ ’صورت‛ طور، 5 ڇھن درين ۽ دروازن جو گھر، 6-جنسي پيار ’تعلق‛ طور، 7- اک ۾ تِير ’احساس‛ طور، 8- پاڻي پيئڻ اُڃ يا خواھش طور، 9-ميوا پڪڙيل ڀولڙو بطور گرفت، 10-گرڀ وتي عورت بطور وجود وٺڻ، 11- ٻار جو جنم بطور پيدائش، ۽ 12-لاش ڍوئيندڙ ماڻھو بطور جنم کان پوءِ موت. ان کان پوءِ ڏيکاريل گولڙا يا ٽُٻڪا زندگي ۽ موت جي تسلسل ۽ جُوڻين جون علامتون آھن. ان ڦيٿي جو مٿيون حصو ديوتائن، اَسرن ۽ انسانن جي درجي جي نمائندگي ڪري ٿو. ھيٺيان حصا جانورن، بکايل ڀُوتن لاءِ ۽ بنھه ھيٺيون حصو دوزخ يا پاتال آھي. اھو جنم ۽ ڪَرم چڪر آھي ... ۽ ھر ڪو پنھنجي ڪَرم (عمل) موجب پنھنجي لاءِ خاص جنم جو مستحق ٿئي ٿو.

ٻُڌ مَت جي مختصر تاريخ
470- 590 ق م: گوتم ٻڌ جو ھمعصر مذھبي اڳواڻ ، مھاوير.
560-624 ق م: سڌارٿ گوتم ٻُڌ جو جنم.
525-589 ق م: ٻُڌ گايا وٽ گوتم ٻُڌ تي (36 سالن جي عمر ۾) ڪائناتي سچ جو ظھور يا نرواڻ. ان کان پوءِ اڳتي 45 سالن تائين پنھنجي مَت جو پرچار ڪندو رھيو.
480- 544 ق م: گوتم ٻُڌ جو لاڏاڻو.
479-543 ق م: راڄ ڳڙھه ۾ ٻُڌ راھبن جي پھرين ڪائونسل.
379- 443 ق م: ويساليءَ ۾ ٻُڌ راھبن جي ٻي ڪائونسل.
گنڌارا، پنجاب ۽ سنڌو ماٿريءَ ۾ سڪندر اعظم جي ڪاھه..
چندر گپت موريه (جنم: 340 ق م، اڄ : 322 ق م کان 298 ق م) (سڪندر اعظم جي موٽ کان ترت پوءِ) هندستان جو طاقتور حاڪم ٿي اُڀريو پڇاڙيءَ ۾ هڪ روايت موجب هن جين مَت اختيار ڪيو ۽ راڄ پنهنجي پٽ بندو سارا (اشوڪ جو پيءُ) جي حوالي ڪيو.
297- ق م: ھندستان جي بادشاھه اشوڪ موريه (راڄ: 273 ق م کان 232 ق م، وفات : 232 ق م) لاحاصل لڙاين جي تباھه ڪارين کان ٿڪجي، ٻُڌ مَت قبول ڪيو، ۽ ان کي رياست جو مذھب قرار ڏيئي ڇڏيو. ھن ڌرمي خدمت طور کوڙ اسٽوپا ٺھرايا.
250 ق م 247 ق م: اشوڪ ٽين ڪائونسل پاٽلي پُترا ۾ سڏائي. ھن پنھنجا ايلچي (پنھنجي پُٽ مھندر کي) سري لنڪا (۽ ٻين کي) ڪَنارا، ڪرناٽڪا، ڪشمير، ھِماليه جي علائقي، برما، افغانستان، مصر ۽ مقدونيه وغيره به موڪليو. ھُو عملي طرح ٻُڌ سنياسين وانگر فقط جوڳ ۽ مراقبن تائين محدود ڪونه ھو، انڪري ٻُڌ شارحن مطابق ھو ’مھايان‛ طريقي تي ھلندڙ ھو ۽ ان لاڙي کي ھٿي ڏيندڙ ٿي ويو.
236- ق م: اشوڪ جي موت کان پوءِ پُسيامترا (Pusyamitra) ٻُڌ مَت جي پيروڪارن خلاف سخت ڪارروايون شروع ڪيون.
پھرين صدي عيسوي: سري لنڪا جي ٻوڌين ٿائيلينڊ ۽ برما ۾ Theravada (ھِنايان) فرقي جو بنياد وڌو.
پھرين صدي عيسوي: ھندستان ۾ مھايان فرقي جو جُدا مڪتبه فڪر طور باقاعدي ظھور.
2 صدي عيسوي: چوٿين ڪائونسل بادشاھه ڪَنِشڪا (Kaniska) جالنڌر ھندستان ۾ ڪوٺائي.
1000-320 ع : وَجرايانا (مھايان فرقي تي بنياد رکندڙ) مڪتبه فڪر جو زمانو.
4 صدي ع : ھن وقت کان پوءِ ھندستان ۾ ھندو مَت ۽ ٻُڌ مَت ھندي روايتن مطابق گڏوگڏ ھلڻ شرع ڪيو.
6 صدي ع : ڪشمير تي ھُنز (Huns)قوم وارن جي فتح ۽ راھبن خلاف ڪارروايون. ھُنز جي واپسيءَ کان پوءِ حالتن جي ھوريان ھوريان بحالي.
اُتر سنڌ ۽ بلوچستان جي ڪجھه حصن اندر ’ٻُڌيه‛ پرڳڻو.
712-ع : محمد بن قاسم ھٿان مسمانن جي فتح کان پوءِ سنڌ مان ٻُڌن ۽ ٻُڌيه جو زوال شروع.

ھِنايانا ۽ مَھايان فرقا
ھِنايانا (Theravada) فرقو، ٻُڌ مَت جي مھايان فرقي کان اڳ آھي. پر، ھن وقت دنيا ۾ مھايان فرقو تعداد ۾ وڌيڪ ۽ پکڙيل آھي. ٻُڌ عالمن جي تشريح موجب مھايان فرقو اصل ۾، ھِنايانا جي توسيعي صورت آھي. انڪري سمورا مھايان اصل ۾ ھِنايانا آھن، پر سمورن ’مھايان‛ کي ’ھِنايان‛ نه ٿو چئي سگھجي. مھايان فرقي کي ٻُڌ بادشاھن وڏي ھٿي ڏني. ٽين صدي قبل مسيح ۾ ٻُڌ مت کي طاقتور اشوڪ جي بادشاھيءَ ۾ سرپرستي حاصل ٿي، ۽ ھُو ٻُڌ مَت جي ڦهلاءَ جو وڏو حامي ٿيو ۽ ھن مَت تي عمل ڪيو.
مھايان فرقي کي انڪري به مقبوليت ملي ته ڪنھن ’مھايان‛ ٻُڌ لاءِ اھو ضروري نه ھو ته اهو گوتم ٻُڌ وانگر نرواڻ وٺي، توڻي جو ھُو نرواڻ کي ويجھو به پھچي وڃي، بلڪه ھن لاءِ ٻُڌيستوا (Bodhisattva) جي منزل ئي ضروري ھئي ڇاڪاڻ ته ان ريت ھُو’ راست راھه‛ تي ھلي خلق خدا کي نرواڻ جي حصول ۾ مددگار ۽ محافظ رھي پئي سگھيا. ھن فرقي موجب ٻُڌ مَت جو پرچار فقط شخصي آتما جي ترقيءَ لاءِ نه ھو پر اصل مقصد ان فلسفي جو پرچار ۽ ان کي پکيڙڻ ھو. اھو ئي سبب ھو جو اشوڪ ٻُڌ مت جي پرچار لاءِ سڄي ھندستان ۽ ھندستان کان ٻاھر ايلچي موڪليا.
ھِنايانا فرقي وارن جو بنيادي زور ٻُڌ جي اَٺن اصولن واري واٽ، جوڳ ۽ مراقبن تي ھو. ان ريت باقي دنيا ان مَت ڏانھن مائل ٿيڻ کان قاصر ھئي. مھايان فرقي ھِنايانا ۾ ترميم ڪري ٻُڌڪن اصولن ۾ ردوبدل ڪئي. بادشاھن ۽ رياست جي ٻُڌ ٿيڻ کان پوءِ ان جي توسيع ۽ حفاظت لاءِ فقط ٻُڌ راھبن سان سماج ھلي نه ٿي سگھيو، ان لاءِ سڄي پورھيت طبقي ۽ رياستي نظام کي ان ھيٺ رکڻو ھو. مھايان فرقو ھِنايانا جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ماڻھن کي ٻُڌ مَت ۾ شامل ڪري سگھيو ٿي، ۽ ايئن ئي ٿيو. پوءِ، ان ئي مھايان (وڏي گاڏي)طبقي Theravada فرقي کي ھِنايانا (ننڍي گاڏي) چيو. آئون سمجهان ٿو ته ان ئي مهايانا فرقي جي عام مقبوليت سبب سنڌ ۽ پنجاب جو عوام ’مهانا‘ ٿيو. اهو ئي لفظ اڄ ’مهاڻا‘ جي صورت ۾ رائج آهي. غالباً سنڌ جا مڇي مار لوڪ آخر تائين مهايانا (ٻڌ) رهيا. جڏهن مڇي مار لوڪ آخر تائين مهايانا (ٻڌ) رهيا. جڏهن مسلمان ٿيا ته به مهاڻا سڃاڻپ باقي رکيائون ۽ کانئن اصل معنيٰ وسري وئي. موهن جي دڙي وارو اسٽوپا به غالباً ساڳي طرح ’مهايانا‘ لوڪن سبب اهو نالو برقرار رهيو. منهنجي خيال ۾ هي اسٽوپا ڪشان مهايانا دور کان اڳ جو آهي ڇو ته هتان ٻڌ جي مورتي نه ملي آهي.