سانگي قبيلو

ندان امتيازي درجو حاصل ڪيو تڏهن پنهنجي عباسي هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ لڳا. مگر عالمن جي نزديڪ سندن عباسي هجڻ جو شجرو ناڪامياب ثابت ٿيو (جنهن جي تصديق مولانا مهر به ڪئي آهي). انهيءَ تي ڪلهوڙا ’سهر خطيبہ‘ پنهنجا ماڻهو موڪليا ته جيئن اتان جي بزرگن وٽ جيڪي خانداني شجرا ۽ دستاويز موجود هئا تن جا نقل ڪري اچن. بزرگن ايئن ڪرڻ کان نٽايو ته ڪلهوڙن نه رڳو انهن جون جاگيرون ضبط ڪيون پر سندن ڳوٺن کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ ٽامي جون اهي تختيون پاڻ سان کڻائي ويا جن تي شجرا اڪريل هئا ۽ اهڙيءَ ريت هو حضرت عباس جو اولاد بڻجي ويا ۽ پير مرشد سڏجڻ ۾ آيا. (برٽن صفحو 410-سورلي صفحو 25، مولانا مهر صفحو 45).
ڪلهوڙا عباسي آهن ته اسانجون اکيون ٿڌيون. ڪنهن کي ڪهڙو اعتراض، پر هڪ ڳالهه جا مون شروع ۾ چئي سا ثابت ٿي ته ڪلهوڙن جي حڪمت عملي هئي مذهب جي نالي ۾ ڏاڍ سان سياسي اثر رسوخ حاصل ڪرڻ. تاريخ ۾ ائين ٿيندو آيو آهي ۽ اڄ به مذهب جي نالي ۾ ڏاڍ ۽ جلائو گهيرائو جي سياست هلي پئي. ڪلهوڙو هجڻ ڪا گهٽتائي ڪانهي ۽ باعزت ۽ خوددار خاندان ماڻهو اڄ به ڪلهوڙا سڏائيندا اچن. خود ميان آدم شاهه ڪلهوڙو مشهور آهي ۽ پڻ ميان يار محمد ڪلهوڙو ۽ سندس خلف مان وڏو بزرگ ميان نصير محمد ڪلهوڙو . اسان جي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ٺوڦ ميروخان جا زميندار ڪلهوڙو سڏائين. ڳوٺ وليد جو چڱو مڙس ڪامريڊ علي محمد (بيگم اشرف عباسي جو ڀاءُ) ڪلهوڙو سڏائيندو هو ۽ اخبار ڪڍندو هو ’آواز ڪلهوڙا‘ قنبر تعلقي ۾ ڳوٺ آبڙي، ديهه به آبڙي، پر زمينون سڀ ڪلهوڙن جون ۽ سندن چڱو مڙس وڏير غلام حيدر ڪلهوڙو ۽ اڄ ڪلهه وڏيرو محمد عثمان ڪلهوڙو. هڪ خانبهادر ڪلهوڙو به ٿي گذريو آهي جو مون پاڻ ڏٺو. منهن تي اڇا چٽيءَ جا داغ هئس. وڏو شانائتو شريف ماڻهو هو. ان وقت جو گورنر سر لانسيلاٽ گراهم به سندس دعوت تي آيو هو.
مون ڳالهه پئي ڪئي سانگين ابڙن جي ۽ وڃي ڪلهوڙن تي پهتس. ڇا ڪجي تاريخي حقيقتون ته لڪائي ڪونه سگهبيون. جيڪڏهن حوالا ڏيڻ شروع ڪبا ته ڊيگهه ٿي ويندي. مون ان سلسلي ۾ جن ڪتابن تان مدد ورتي آهي انهن مان ڪي خود ڪلهوڙن جا مداح هئا، مثلا، تحفة الڪرام، هيوز، ايٽڪش، پوسٽنس، لب تاريخ سنڌ، ڊيوڊسٽن، مرزا قليچ بيگ، نامھ نغز وغيره.
مون گهڻو تڻو مولانا غلام الرسول مهر جي ڪتاب ’تاريخ ڪلهوڙا‘ ۽ مرزا قليچ بيگ جي ڪتاب ’قديم سنڌ ۽ سمن جي حڪومت‘ تي ڀاڙيو آهي ۽ پڻ تحفة الڪرام تي. نامه نغز وارو لکي ٿو ته شاهل محمد
”اراضي به سانگين ابره به جبر گرفت و داده عزيزان کبر“
يعني زمينون سانگين ابڙن کان ڏاڍ سان وٺي پنهنجن عزيزن کي ڏنائين. هيءُ ڪتاب شاهنامي جي طرز تي باغ علي ’خائف‘ جو ڪلهوڙن جي تعريف ۾ لکيل آهي ۽ ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وقت ۾ لکيو ويو تنهن ڪري ان کي ڪوڙو نٿو چئي سگهجي. جلال خان ابڙي جو واقعو به ’مرات‘ ۾ تفصيل سان آيل آهي، جنهن جو ذڪر مولانا غلام الرسول مهر پنهنجي ڪتاب تاريخ ڪلهوڙا ۾ صفحي 141 تي ڪيو آهي، ته ڪيئن ميان الياس جي سوال ۽ جلال خان ابڙي جي جواب تي ڪلهوڙن فقيرن کڻي ڳنڍ ٻڌي ته جلال خان سموري زمين بيٺل فصل، ڍور ڍڳا ۽ ٻج توڙي کيتيءَ جو سامان مرشد کي نذراني ۾ ڏئي ڇڏيو. ’ماثر الامراءِ‘ جو مصنف به جلال خان جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ”ابڙا قوم قديمي زماني کان سنڌ ۾ زمين جي مالڪ رهندي ٿي آئي.“ تحفة الڪرام وارو لکي ٿو ته ”هن واهه (گهاڙ واهه) جي ٻنهي ڪنارن جي زمين سانگي ۽ ابڙا قومن جي هئي جن کان ميان شاهل محمد خريد ڪري پنهنجي اولاد ۽ ڀائرن ۾ ورهائي“. خانبهادر خداداد خان لکي ٿو ته ”ميان صاحب سانگي ۽ ابڙا قوم کان سندن زمينون کسي ورتيون انهيءَ ڪري ميان صاحب ۽ انهن قومن ۾ هٿياربند لڙائي لڳي“. سيد علي محمد راشدي به لکي ٿو ته، ”سانگي ۽ ابڙا قومن کان زمينون کسي ورتائين، جنهن تان آخر لڙائي لڳي“. سيٽن لکي ٿو ته، ”واهه (گهاڙ واهه) جي ٻنهي ڪپن تي سانگين ۽ ابڙن جون زمينون هيون سي کانئن ڦري پنهنجن ڀائرن کي ڏنائين، ابڙن جي سردارن ڄام صديق ۽ جلال خان ٻين زميندارن کي پاڻ سان ملائي ساڻس لڙايون ڪيون“. گولڊ سمٿ به ساڳيو ئي بيان ڪيو آهي. ظاهر آهي ته زمين خريد ڪرڻ وارو قصو بلڪل هٿرادو ۽ ميان صاحب تي ڍڪ ڍڪڻ جي مترادف آهي. مولانا غلام الرسول مهر ڇنڊڇاڻ ڪري صفحي 144 تي لکي ٿو ته، ”انهيءَ سلسلي ۾ سانگي ۽ ابڙا قوم سان سندس اختلاف وڌي ويا، جنهن آهستي آهستي لڙائي جي صورت اختيار ڪئي، ابڙا قوم مان ڄام صديق ۽ جلال خان مريديءَ جا سمورا حق وساري ڇڏيا ۽ ڪيتريون ئي لڙايون لڳيون ۽ ڪنهن هڪ لڙائي ۾ ميان صاحب قتل ٿيو.“ هيگ جو بيان آهي ته، ”ڪلهوڙن جو هيءُ شيوو هوندو هو ته جارحانه حرڪتن ۽ ڦرمار سان گڏوگڏ پوک جي ڌنڌي ۾ سخت محنت ڪندا هئا.“ هيگ به ساڳي غلطي ڪندي لکي ٿو ته، ”هنن گهاڙ واهه کوٽايو“. ڪو به ذي عقل ماڻهو اها ڳالهه ڪونه مڃيندو ته گهاڙ واهه ڪوئي کوٽايل واهه آهي. جي گهاڙ واهه ڪلهوڙن جو کوٽايل هجي ها ته ان جي ٻنهي ڪپن تي سانگين ۽ ابڙن جون سرسبز پوکون اڳ ۾ ئي ڪيئن هجن ها.
مرزا قليچ بيگ ڪلهوڙن بابت لکندي چوي ٿو ته، ميان اوڍاڻو ساري خاندان جو وڏو هو. هو سندن پوئينرن جو شجرو هيٺين طرح ٿو لکي:
ٿل، ڀيل، چينو، محمد، ابراهيم عرف ڪلهوڙو خان، هاشم، راڻو، طاهر خان، سهب، ڪاجن، آدم شاهه، دائود الياس، شاهل محمد، ميان نصير محمد، يار محمدڪلهوڙو. تحفة الڪرام، نامھ نغز، مرات، دولت عباسيه ۽ جواهر عباسيه به ائين ئي چون ٿا.
انهن مان هر هڪ صاحب جو ذڪر ڪبو ته وڏي ڊيگهه ٿي ويندي. ان ڪري مان صرف چند حوالا پيش ڪيان ٿو.
تحفةالڪرام وارو صاحب لکي ٿو ته:
هن خاندان جو پهريون بزرگ ميان اوڍاڻو نالي هو، جو ڪيچ مڪران پهتو ۽ پيري مريديءَ جي طريقي سان هڪ وڏي جماعت سندس معتقد بڻجي وئي. هن جو اولاد پڻ اوڍاڻي جي لقب سان مشهور ٿيو. سڀ تاريخون انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته ڪلهوڙا اصل ۾ اوڍاڻا فقير آهن. انهن مان هڪ ابراهيم، ڪلُور جبل تي رياضتون ڪيون جنهن ڪري سندن پويان ڪلورا يا ڪلهوڙا سڏجڻ ۾ آيا. اهو ڪلور ڪوٽ اڄ به ميانوالي ڀرسان موجود آهي. ائين هو ميان ۽ ڪلورا ٿي ويا. سنڌ ۾ ۽ سنڌي زبان ۾ ڪلُور جي معنيٰ ته هر ڪو ڄاڻي ٿو. شيخ صادق علي صاحب پنهنجي تحقيقي ڪتاب ”سنڌ، بلوچستان ۽ افغانستان جون مسلمان قومون“ (انگريزي) ۾ صفحي پنجين تي ڪلهوڙن جون هيٺيون شاخون لکي ٿو:
1.ابل، 2. ڀنگي ڪلهوڙا، 3. ڀُتا ڪلهوڙا، 4. ڊيمبا ڪلهوڙا، 5. ڀولائي ڪلهوڙا، 6. ڍُڪا ڪلهوڙا، 7. جُهنجها ڪلهوڙا، 8. کُهارا، 9. پيٽ ڦاٽا، 10. تاسريا، 11. وڏ پڳيا وغيره. اهو ڪتاب 1901ع ۾ ڇاپيو ويو. سندس پنجين �